Rijk wil minder SPUKS, maar laat gemeenten niet los

Met de herziening van de Financiële Verhoudingswet komt het rijk met iets nieuws: de bijzondere fondsuitkering (BFU). Deze vervangt de decentralisatie- en integratie-uitkering en bevat extra controlemechanismen. Opmerkelijk genoeg gebeurt dit terwijl de specifieke uitkeringen (SPUK) worden afgeschaald, juist omdat ze als te controlerend werden gezien. Een nieuwe vorm van sturing dus, terwijl de oude net de deur uitgaat.

Gemeentefonds en specifieke uitkeringen

Dat klinkt allemaal heel complex, maar in werkelijkheid valt het wel mee. Gemeenten krijgen van het rijk op twee manieren geld om hun taken uit te voeren: via het gemeentefonds, en via specifieke uitkeringen. Gemeentefondsuitkeringen zijn vrij besteedbaar, terwijl specifieke uitkeringen geoormerkt zijn en aan één bepaald doel moeten worden besteed. Doorgaans ook binnen een bepaalde termijn.

Decentralisatie- en integratie-uitkeringen

Het gemeentefonds, vrij besteedbaar, bevat op zichzelf weer een aantal verschillende uitkeringen, waarvan veruit de grootste de algemene uitkering is. Daarnaast krijgen gemeenten decentralisatie- en integratie-uitkeringen. Dat zijn tijdelijke uitkeringen aan gemeenten, over het algemeen bedoeld voor een geleidelijke overgang van specifieke uitkering of eigen inkomsten naar de algemene uitkering.

Wildgroei SPUKS

In de praktijk is er de laatste jaren vooral veel te doen geweest over de SPUKS. Het aantal geoormerkte uitkeringen is sinds 2019 sterk gegroeid. Hierdoor is voor zowel het rijk als de gemeenten de administratieve rompslomp enorm toegenomen. Over al die uitkeringen moeten gemeenten namelijk verantwoording afleggen, en instanties als het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) spreken van een afkalving van de lokale autonomie. Inmiddels is het rijk begonnen met het lange proces om voor alle SPUKS te bekijken of ze bij het gemeentefonds kunnen worden ondergebracht.

Introductie bijzondere fondsuitkering

Hoewel zowel rijk als gemeenten het erover eens zijn dat het aantal SPUKS moet worden teruggedrongen, kiest het rijk er bij de wijziging van de Financiële Verhoudingswet niet voor om het middel op te heffen. In plaats daarvan moeten juist de decentralisatie- en integratie-uitkeringen het veld ruimen. Ze maken plaats voor de bijzondere fondsuitkering (BFU). Een uitkering die, net als de decentralisatie- en integratie-uitkeringen, wordt verstrekt met een bepaald beleidsdoel voor ogen, maar wel vrij besteedbaar is.

Meer controle mogelijk

In tegenstelling tot de decentralisatie- en integratie-uitkeringen kan het rijk bij een BFU informatie opvragen van gemeenten, om te kijken of de doelen die ermee beoogd worden ook daadwerkelijk worden bereikt. Deze informatie mag het rijk vervolgens op macroniveau gebruiken om de inzet van de middelen ter discussie te stellen en te evalueren. Individuele gemeenten mogen niet afgerekend worden op hun prestaties. De BFU is dus vrij besteedbaar, maar wordt vervolgens wel langs een meetlat gelegd.

‘Potentieel werkbaar’

Dat het rijk juist extra controlemechanismen toevoegt aan gemeentefondsuitkeringen terwijl het anderzijds streeft naar een drastische afname van het aantal SPUKS lijkt opmerkelijk, maar de VNG is best te spreken over de nieuwe tussenvorm en noemt het in haar reactie op de voorgenomen wetswijziging ‘een potentieel werkbare en acceptabele balans tussen sturing rijk en autonomie gemeenten’. Al ziet de VNG ook dat er wel degelijk sprake is van een spanningsveld.

‘Geen machtsmiddel’

Een belangrijke voorwaarde voor het juiste gebruik van de nieuwe uitkering is volgens de VNG dat er tussen rijk en gemeenten over de BFU’s alleen afspraken worden gemaakt, maar dat er geen voorwaarden worden gesteld. ‘Het is natuurlijk zo dat het rijk de partij is die het geld beschikbaar stelt, maar dit mag niet worden ingezet als machtsmiddel of hefboom om impliciet inbreuk te maken op de gemeentelijke autonomie’, aldus de gemeentekoepel.

Meer vrijheid?

Het spanningsveld wordt met name duidelijk wanneer  het rijk in de memorie van toelichting bij de wetswijziging refereert naar de BFU als een alternatief voor de SPUK, en zelfs als een ‘quasispecifieke uitkering’. Dit terwijl de BFU bedoeld zou zijn voor beleidsvrije taken, en de SPUKS alleen in situaties waarin gemeenten weinig of geen beleidsvrijheid hebben. Zeker nu het nog ongewis is hoeveel van de SPUKS daadwerkelijk geschrapt gaan worden, zullen gemeenten hun uitgaven voorlopig juist nog meer moeten verantwoorden.