‘Hou de bobo’s uit de buurt’

Uniek kijkje in keuken Leeuwarden-Fryslân 2018

Met vallen en opstaan werd Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa 2018. ‘Enthousiasme en authenticiteit gaven de doorslag’, zegt historicus Geart de Vries. Dat kunnen de steden die azen op die titel in 2033 in hun zak steken. ‘Maar vergeet nooit de nalatenschap.’

‘Fuck Leeuwarden.’ Rob van Gijzel is gebelgd. De burgemeester van Eindhoven is naar Felix Meritis in Amsterdam getogen om te genieten van de kroning van zijn stad tot Culturele Hoofdstad van Europa 2018. Eindhoven is per slot van rekening vanaf het begin van de stedencompetitie torenhoog favoriet. Geheide runner up is Maastricht. Van Gijzel zit niet voor niets met collega Onno Hoes op de eerste rij in het Amsterdamse cultuurhuis.

Burgemeester van Leeuwarden Ferd Crone zit een paar rijen achter het tweetal. ‘Wat doe jij hier?’, vragen ze hem plagerig. Maar wat gebeurt op die vrijdag 6 september in 2013? ‘Een wonder’, zegt historicus Geart de Vries (67). De Europese jury kiest voor Leeuwarden! ‘Het zat Eindhoven niet mee. Het weekeinde ervoor verpestte Cambuur ook al het eeuwfeest van PSV door in het Philips Stadion gelijk te spelen tegen de koploper in de Eredivisie.’

Oud-programmamaker bij Omrop Fryslân en directeur van het Historisch Centrum Leeuwarden Geart de Vries heeft zijn terugblik op Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad niet zonder reden de titel Het Wonder van 2018 meegegeven. Een wonder omdat de provincie en Leeuwarden samen zo intensief optrokken, een wonder omdat Leeuwarden in de eerste ronde in 2012 afviel maar uiteindelijk door mocht, en een wonder omdat het festijn een succes werd.

Wonderlijk ook hoe belabberd Maastricht en Eindhoven zichzelf presenteerden. De Vries: ‘Volgens jurylid Nynke Stellingsma, directeur van De Oosterpoort en de Stadsschouwburg in Groningen, voerde Eindhoven een toneelstuk op. De mensen die zo geweldig met elkaar gingen samenwerken stelden zich bij het jurybezoek aan elkaar voor. Maastricht was echt kansrijk, maar de jury wist volgens haar gewoon niet wat er ging gebeuren. De jury zat lang in de bus en de burgemeester en andere bobo’s voerden het woord. In Friesland vlogen juryleden met een helikopter naar de Afsluitdijk en hielden de bobo’s zich op de vlakte.

Ik citeer Stellingsma: “Het was al met al heel anders dan de pratende pakken die vertelden hoe geweldig hun stad wel niet was.”’ Leeuwarden was, in de woorden van toenmalig commissaris van de koning John Jorritsma, in 2012 tegen ‘wil en dank’ voor de laatste ronde toegevoegd aan het rijtje kandidaten. Er was nog steeds twijfel of het ‘gesloten’ Friesland zo’n enorme happening aankon. En waren Eindhoven en Maastricht niet veel internationaler?

Wennen

Scepsis was er altijd geweest. Geart de Vries: ‘Zeker in het begin was er ook bij de provincie, in het gemeentehuis en onder cultuurbobo’s weinig enthousiasme voor Culturele Hoofdstad. Ik was vanaf 2009 directeur van het Historisch Centrum Leeuwarden, en ook ik had mijn twijfels. We moesten er allemaal aan wennen. Zoals zo vaak heb je dan een paar mensen nodig die de boel op sleeptouw nemen. Bij de gemeente waren dat directeur stadsontwikkeling Harmen de Haas en bij de provincie gedeputeerde Jannewietske de Vries.

Zonder de min of meer geheime bijeenkomsten bij haar thuis aan de eettafel in Raerd was het project denk ik niks geworden. Bestuurders van de Stichting Kulturele Haadstêd deden er niet aan mee. Voor de politiek was er ook geen plek was aan de keukentafel. Dat lees je niet in de officiële stukken.’

Van die stukken moet Het Wonder van 2018 het dan ook niet hebben. Wel van de openhartige gesprekken die De Vries voerde met meer dan 120 mensen die vanaf de geboorte van de droom tot de apotheose betrokken waren bij Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad. ‘Het verhaal zit niet in dikke rapporten, maar speelt zich af tussen de regels’, zegt oud-journalist De Vries. ‘Officiële rapporten genoeg, maar niets over de intriges en het leed, de geheime overleggen en burn-outs. Het is voor het eerst dat er over het binnenhalen van de titel Culturele Hoofdstad van Europa, waar dan ook in Europa, op zo’n manier een kijkje in de keuken wordt gegeven.’

Een kijkje met de overlevers én de afvallers. De Vries: ‘Er is gefeest en gehuild, van vreugde en verdriet. “Mienskip in the management and the team was often hard to find”, zegt adviseur Robert Palmer daarover. Heel wat mensen zijn in de loop van de jaren buiten de boot gevallen, het project heeft in totaal acht directeuren gehad. De emoties liepen in de interviews soms hoog op. Het leek wel alsof ik bij de nazorg was beland.

Mensen wilden heel graag praten, misschien ook omdat iedereen het boek op 31 december 2018 met een klap had dichtgeslagen.’ De Schot Robert Palmer was niet alleen directeur van twee Europese Culturele Hoofdsteden geweest, hij was ook een paar keer voorzitter van de internationale jury. Een gouden greep van de organisatie om hem te betrekken bij het project, aldus De Vries. ‘Leeuwarden had het nooit op z’n eentje gered. Palmer kende de klappen van de zweep.

De bidbooks en de jurypresentaties waren niet zo goed geweest zonder Europese adviseurs als Palmer en Mattijs Maussen. Zij wisten hoe belangrijk een jury authenticiteit vindt. Daarom drongen ze er zo op aan om het idee van iepen mienskip te laten schitteren in het bidbook. Dat iepen was essentieel: gemeenschapszin en verbondenheid, maar niet in jezelf gekeerd te zijn. Openstaan voor elkaar. Daar kon de jury wat mee.’

Zweep

Met vallen en opstaan bouwde Leeuwarden na de verkiezing in 2013 aan het ‘grootste culturele project uit de geschiedenis van het noorden’. Buiten Friesland bleef de belangstelling voor het festijn matig. Oud-gedeputeerde cultuur en taal Sietske Poepjes foeterde onlangs in Binnenlands Bestuur: ‘Bewindspersonen en Kamerleden waren met geen zweep naar Fryslân te krijgen. Wie kwam naar Leeuwarden? Een minister die zo kort mogelijk bij de opening was. Geen premier. Kinst dy foarstelle?’

De Vries: ‘Nou, minister Jet Bussemaker heeft wel 7,5 miljoen gegeven. De koning en koningin waren bij de opening. En Rutte stuurt een minister, zo gaat dat. Waar ík van sta te kijken is de houding van de media. The Guardian kwam eerder met stukken over Leeuwarden dan de Volkskrant. Nu ook met de publicatie van dit boek. De correspondent van Trouw wilde er wat mee doen, maar een redacteur vond het te regionaal. Je proeft de Amsterdamse arrogantie. Het boek gaat over een Europees onderwerp, het juryproces wordt onthuld, Eindhoven en Maastricht. Allemaal de regio.’

Over onthullingen gesproken, De Vries interviewde voor Het Wonder van 2018 zoals gezegd de in Sneek geboren vicevoorzitter van de jury Nynke Stellingsma. Zij geeft een uniek inkijkje in het juryberaad en maakt er geen geheim van dat ze sterk op de hand van Leeuwarden was. De Vries: ‘Ik dacht: die gaat niet uit de jury klappen, maar dat deed ze wel. Ze prijst de vindingrijke manier waarop Friesland zich presenteerde. Vooral het Britse jurylid Sir Jeremy Isaacs kon de Friese humor waarderen. De ploeg van Leeuwarden was gretig en straalde dat volgens haar ook uit. De pitch vond ze schitterend zonder gelikt te zijn. Leeuwarden begreep wat de jury wilde zien en horen. Het verhaal van Leeuwarden vond Stellingsma ook het meest authentiek.’

Gunfactor

Er was volgens De Vries zeker twijfel. ‘Bijvoorbeeld of zo’n kleine stad Culturele Hoofdstad aankon en of het programma wel internationaal genoeg was, maar de gunfactor was groter. De jury zag dat Leeuwarden de uitverkiezing meer nodig had dan Maastricht of Eindhoven. De tijd dat een grote stad vanzelfsprekend Culturele Hoofdstad werd, Amsterdam in 1987 en Rotterdam in 2001, was voorbij. Voor een relatief arme stad als Leeuwarden zou Culturele Hoofdstad van Europa echt iets veranderen. Er was wat te ontwikkelen. Ik geloof dat dát de doorslag heeft gegeven voor de jury.’

Dan zou je denken dat Heerlen, één van de armste steden in Nederland, een gerede kans maakt om gekroond te worden tot Culturele Hoofdstad van Europa 2033. De stad meldde vorig jaar zomer in samenwerking met Maastricht en Sittard-Geleen kandidaat te willen zijn. Alles wat in 2013 voor Maastricht sprak maar beroerd werd gepresenteerd, zou weer in de strijd geworpen kunnen worden. Een gelopen race.

De Vries: ‘Dat dacht Eindhoven ook. Niets is vanzelfsprekend. Wat wil Heerlen? Wat is het motto? Het lijkt vanzelfsprekend om met verschillende steden in een regio Culturele Hoofdstad te zijn, maar dat wil Brussel niet. De provincie Fryslân hield tot 2011 vast aan de regio en elf steden, maar dat kon niet. Zwolle wil ook Culturele Hoofstad van 2033 worden. Qua internationale uitstaling kunnen zij schitteren met de Hanzeband. Een tip trouwens voor alle steden: hou de bobo’s uit de buurt.’

Facelift

Een delegatie uit Zwolle is al op bezoek geweest in Leeuwarden en Leeuwarden was al in Zwolle. Heel begrijpelijk, vindt De Vries. ‘Leeuwarden staat in de top 5 van de meest geslaagde Culturele Hoofdsteden. Voor middelgrote steden is Leeuwarden echt een voorbeeld.’ Een voorbeeld hoe zo’n stad de titel binnenhaalt én er de vruchten van plukt. De Vries: ‘In bijna alle interviews wordt de facelift genoemd, fysiek en mentaal, die de stad door Culturele Hoofdstad heeft gekregen.

De leefomgeving is verbeterd. Er is een enorme trots gekomen, en niet alleen bij de cultuurbobo’s. De Friese troubadour Piter Wilkens had vroeger veel succes met zijn Liwwadder Blues: Ut het noait wat weest en ut sal noait wat wurde. Dat is niet meer van deze tijd. Leeuwarden is volwassen geworden; echt de hoofdstad van Friesland. De stad heeft internationaal naam gekregen. “Brussel weet nu waar Leeuwarden ligt”, zei de gemeentesecretaris laatst nog.’

Steden die zich kandideren moeten zich wel realiseren dat een jury vooral wil weten hoe de nalatenschap van Culturele Hoofdstad beheerd zal worden. Geart de Vries: ‘Een jury wil weten welke blijvende transformatie Culturele Hoofdstad teweeg gaat brengen. Robert Palmer vindt de periode na het Culturele Hoofdstad-jaar misschien wel belangrijker dan het jaar zelf. Hij heeft alle lof voor wat in Friesland tot stand is gebracht, maar vindt ook dat onvoldoende is overgebleven. Elf fonteinen in elf steden is niet genoeg. Dat begrijp ik. Na 31 december 2018 hadden we zoiets van: hè, hè, dat zit erop, maar er ging nog steeds meer geld naar cultuur. Vervolgens legde corona het culturele leven plat. Inmiddels waait er een andere wind in het provinciehuis.

De organisatie die de nalatenschap van de Culturele Hoofdstad beheert, Arcadia, is de helft van zijn budget kwijt. Het Fries Museum heeft het moeilijk. We dreigen de nalatenschap van Culturele Hoofdstad te verkwanselen.’