Breed onderzoek naar democratisch moreel vakmanschap

‘In het project, dat begin 2026 start en zeven jaar duurt, gaan elf promovendi, drie postdocs en vier junior-onderzoekers aan universiteiten en hogescholen aan de slag in 17 deelprojecten. Overkoepelende vraag is: hoe kunnen we kennis, vaardigheden, houding en praktijken van bestuurders en politici in democratisch en moreel handelen versterken? Er zijn technische en juridische aspecten, maar we willen ook morele aspecten een plek geven in het besturen. En wel in alle bestuurslagen, dus ook op het decentrale niveau.’

‘Het was echt een samenloop van ideeën en vragen uit de praktijk. Een deel komt uit mijn eigen oratie. Dat gaat ook over bestuurlijke integriteit: hoe kunnen we politieke ambtsdragers helpen, aan de voorkant, in het denken over morele overwegingen. Hopelijk worden integriteitskwesties dan minder een probleem. En collega’s aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) onderzoeken hoe we informele democratische normen levend houden en welke ontwikkeling erin zit. Vragen voor het onderzoek komen ook bij gemeenten en de beroepsverenigingen vandaan. We hebben in de voorbereiding bijeenkomsten gehad met onderzoekspartners en maatschappelijke partners over wat de vragen zijn. Dat hebben we samengevat in één kernvraag. Die vragen gingen ook over ombudspolitiek en institutionele kaders. Je kunt een politieke ambtsdrager bij een integriteitsschending niet zomaar een sanctie opleggen. Wat betekent dat? Wat kunnen we leren van het verleden? Zijn er nog dingen veranderd of verschoven in de tijd?’

‘Ik doe één project met Willeke Slingerland en Julien van Ostaaijen naar integriteit in netwerksamenwerkingen: hoe kunnen we (percepties van) netwerkcorruptie voorkomen door het netwerkbewustzijn te vergroten? Daar zijn de gemeente Eindhoven en de provincie Zuid-Holland bij betrokken. We kijken ook naar publiek-private samenwerking: zijn alle partijen wel goed toegerust en alert op morele kanten? Verder vervatten we inzichten uit eerdere onderzoeken in een onderzoek met onder meer de gemeente Rotterdam, de Vereniging van Gemeentesecretarissen en het CAOP: hoe kunnen we routines en werkpraktijken van bestuurders zo inrichten dat moreel denken in dagelijkse praktijk is geïncorporeerd? Aan welke knoppen moeten we draaien om moreel handelen natuurlijker te maken? Waar zien we in al die inzichten mogelijkheden en welke interventies kunnen we daaruit halen?’

‘Twee redenen. De eerste is maatschappelijk. Het is onrustig in de maatschappij en dan is het zaak de democratisch-rechtsstatelijke en morele normen hoog te houden en om ergens tegenop te kunnen kijken. Hebben bestuurders dan wel het beste belang voor zich, zijn ze wel in staat om goede belangenafwegingen te maken. Is er geen bias of belangenverstrengeling? En houden ze zich aan de principes van de democratische rechtsstaat en niet alleen het onderbuikgevoel. We kunnen constateren dat er nu veel gebeurt. Het doet er dus echt toe. Vertrouwen is des te belangrijker. Met dit onderzoek willen we niet de nadruk leggen op wat er misgaat met de integriteit van politici, maar ze juist ondersteunen en handelingsperspectieven bieden om het ‘morele’ ruimte te geven. De tweede reden is de onderwijsbezuinigingen. In onderzoek wordt de komende jaren fors gesneden en dus wordt het moeilijker om aan de praktijkvraag te kunnen voldoen. De mogelijkheden drogen op. Er is geen geld. Deze subsidie geeft ons zeven jaar tijd, dus we kunnen ons er serieus in vastbijten met een grote groep mensen. Dat fundament konden we anders nooit op deze manier bouwen. We creëren een nieuw vakgebied, ook voor na die zeven jaar.’

‘Dat is ook één van onze vragen: onderzoek dit. Wat vinden burgers, politici, ambtenaren en experts? Wat betekent het om bestuurder te zijn? Wat moet iemand kunnen? Bijvoorbeeld: goed kunnen luisteren en je oordeel kunnen uitstellen. Je moet er naast durven zitten. Hoe organiseer je tegenspraak? Concretiseer dat maar eens.’

‘Dat onderzoek is nog niet gedaan. We moeten eerst het concept helder hebben. Dan doen we een vragenlijst over meerdere jaren. We hebben wel wat informatie, zoals uit de Monitor Integriteit en Veiligheid, kwalitatieve studies en uit krantenartikelen: hier schuurt het nog. Dat moeten we dus nog ontwikkelen. Er is de laatste tijd veel aandacht geweest voor ambtenaren, maar weinig voor politici. Een van de onderwerpen voor onderzoek is: samenwerking tussen de politiek en de ambtenarij: is er begrip voor beider rol en ruimte voor tegenspraak voor advies? En hoe creëer je die omgeving?’

‘Ik kan me voorstellen dat de politieke binnenwereld anders opereert dan de buitenwereld. Daar moet je als bestuurder toch anders mee communiceren. Bij burgers moet je in de luisterstand, in de raad moet je debatteren. Het is voortdurend schakelen tussen die rollen. Je moet de juiste houding gebruiken, het gaat hier om rolbewustzijn.’

‘We hebben onder andere vijf gemeenten als partner en de VNG. Maar het onderzoek beperkt zich niet alleen tot onze partners: we zullen gemeenten in heel Nederland benaderen, zowel kleine en grote als middelgrote gemeenten. Er kunnen regionale verschillen zijn of tussen gemeentegroottes. En soms is onderzoek kwalitatief, soms kwantitatief. We zullen casusonderzoek doen in een beperkt aantal gemeenten, maar andere vragenlijsten kunnen we onder alle gemeenten uitzetten. Voor elk type gemeente zit er iets in.’

‘De eerste rapportage komt na ongeveer anderhalf jaar: wat is democratisch moreel vakmanschap? Ondertussen gaan de promovendi aan de slag en volgen artikelen. Bedenk wel: de motivatie voor het onderzoek is samenwerking met de praktijk en ook dingen aan de praktijk teruggeven. We willen ook tussentijds rapporten, digitale tools, handreikingen en boeken uitbrengen en input leveren voor bestaande trainingen bij de beroepsverenigingen, zodat ze onze inzichten direct kunnen gebruiken. Gaandeweg zullen we steeds iets toevoegen en komt er een betere praktijk van moreel bestuur.’