Werken en toch arm, bereik minimaregelingen onder druk

Miljoenen aan inkomensondersteuning blijven liggen bij gemeenten, onder andere omdat inwoners de overheid wantrouwen. Dat blijkt uit een analyse door Binnenlands Bestuur van 20 lokale onderzoeken naar armoede. Hoewel gemeenten een steeds ruimhartiger minimabeleid voeren, neemt het aandeel dat onbenut blijft juist toe.

Wantrouwen

Het leek zo simpel: ­vorig jaar meldde de gemeente Arnhem dat zij de schulden van kwetsbare inwoners wilde kwijtschelden. Zo konden deze Arnhemmers zonder geldzorgen een frisse nieuwe start maken. Hoewel het geen nieuws is dat de gemiddelde burger zijn vertrouwen in de (lokale) overheid de afgelopen decennia langzaam is verloren, drukte de uitkomt van het Arnhemse experiment de beleidsmakers nog eens met de neus op de feiten. De belofte van ‘gratis geld’ is voor menig bijstandsgerechtigde of toeslagafhankelijke geen plezierig vooruitzicht, maar een met sancties omringde potentiële bak ellende. Conclusie: gemeenten moeten burgers tegenwoordig niet alleen wijzen op hun rechten, ze moeten ze ook nog eens overtuigen om er gebruik van te maken.

Niet-gebruik

Want wat gebeurde er in Arnhem? Toenmalig wethouder Mark Lauriks (PvdA) vertelde het zelf aan Binnenlands Bestuur. ‘Het kost de gemeentelijke professionals soms wel negen gesprekken voordat een gezin mee wil werken. En zelfs nu is er nog een gezin dat absoluut weigert zijn schulden te laten afbetalen. Ze zijn zo wantrouwig richting de overheid dat ze niet geloven dat ze dit echt niet hoeven terug te betalen, en dat het echt geen invloed heeft op hun uitkering of toeslagen.’ Dus blijft het geld in de kas.

Overal worden regelingen niet benut

Het is geen uniek Arnhems probleem, blijkt uit een analyse van een twintigtal gemeentelijke armoedeonderzoeken over de afgelopen paar jaar. Hoewel het bereik van regelingen sterk verschilt – tussen de regelingen zelf, maar ook tussen gemeenten – blijft overal veel geld liggen dat voor de armste mensen was gealloceerd. Neem bijvoorbeeld de bijzondere bijstand. In de Brabantse gemeente Reusel-De Mierden (13.654 inwoners) maakt slechts 20 procent van de totale doelgroep gebruik van deze regeling, zo toont een gezamenlijk onderzoek aan dat vorig jaar door de gemeenten Bergeijk, Bladel, Oirschot, Eersel en Reusel-De Mierden werd uitgevoerd. In de andere vier gemeenten ligt het percentage tussen de 21 en 28 procent.

Verschil per regeling

Bij andere armoederegelingen het aandeel niet-gebruik ook fors. In de gemeenten waar Binnenlands Bestuur de armoedemetingen analyseerde, is het niet-bereik van de kwijtschelding van gemeentebelastingen gemiddeld iets meer dan 30 procent. Vooral in kleinere gemeenten lijken regelingen nog vaak onder de radar te blijven bij de doelgroep. Onderzoeksbureau KWIZ, dat veel van dit soort rapportages maakt voor gemeenten, spreekt van een landelijke gemiddelde van tussen de 25 en 30 procent niet-gebruik voor het kwijtschelden van de gemeentebelastingen. Voor de individuele inkomenstoeslag ligt het bereik doorgaans tussen de 45 en 55 procent. Bij collectieve zorgverzekeringen is dat percentage nog hoger: tussen de 60 en 65 procent.

Rekenvoorbeeld

In de praktijk betekent dit dat er enorm veel onbenutte inkomensondersteuning blijft liggen bij gemeenten. Een rekenvoorbeeld laat zien dat het zelfs bij individuele gemeenten kan gaan om miljoenen euro’s. Neem bijvoorbeeld de kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen in Utrecht. Deze stad spreekt van een doelgroep met een omvang van 18.100 huishoudens. De gemeente rapporteert een bereikpercentage van 57 procent. Zo zijn er dus 7.783 huishoudens die gemeentebelasting betalen, maar dit eigenlijk volgens het gemeentelijk beleid niet zouden hoeven. De gemiddelde gemeentelijke woonlasten voor huurders, dus zonder de OZB mee te rekenen, bedroegen in 2024 480 euro, aldus kennisinstituut COELO. In de vorm van niet benutte kwijtschelding van belastingen blijft er in Utrecht dus per jaar ruim 3,7 miljoen euro aan inkomenssteun liggen.

Werkende armen

In absolute zin is het aantal regelingen dat verstrekt werd wél toegenomen, maar het bereikpercentage onder de doelgroep daalt. Dat komt vooral doordat de groep die voor het eerst in aanmerking komt voor inkomensondersteuning een stuk minder bekend is met de gemeentelijke ondersteuning. Ze hebben meestal geen bijstandsuitkering, maar een salaris. Die groep blijkt in de praktijk lastiger te bereiken en ook minder geneigd om hulp te accepteren. Zo is het bereik voor kwijtschelding van de gemeentebelastingen onder bijstandsgerechtigden in Arnhem 83 procent, maar ­onder werkende armen slechts 24 procent.

Lees het hele artikel deze week in BB nummer 18.