Voedsel als strategisch beleidsinstrument voor gemeenten

Zorg, klimaat, biodiversiteit, ruimtelijke ordening en sociale ongelijkheid – gemeenten staan voor complexe, samenhangende opgaven. Voedselbeleid vormt de kapstok om deze integraal aan te pakken. De gemeenteraadsverkiezingen van 2026 bieden een uitgelezen kans om dit in de praktijk te brengen.

Voedsel is een overkoepelend thema en verbindt daarmee meerdere sectoren en beleidsdomeinen. Het draagt actief bij aan gezondheid, onderwijs, landbouw, economie en leefomgeving. Gemeentelijk voedselbeleid ondersteunt daarbij economische, sociale en ecologische welvaart en welzijn.

Echter, het onderwerp voedsel raakt meerdere afdelingen – van volksgezondheid tot ruimtelijke ordening – waardoor het vaak onduidelijk is wie de regie voert op dit thema. Gelukkig tonen twaalf voorlopende gemeenten aan dat het wél kan. Zij ontwikkelden voedselvisies en uitvoeringsagenda’s, en richtten voedselraden op waarin overheid, burgers en ondernemers samenwerken. Deze kwamen tot stand dankzij betrokken gemeenteraadsleden die actief in gesprek gingen met lokale voedselinitiatieven, ondersteund door werkbezoeken, en de belangen van de plaatselijke samenleving meenamen in hun visie.

De maatschappelijke vraag naar lokaal voedselbeleid blijkt uit uiteenlopende gemeentelijke en burgerinitiatieven, zoals ‘Smaaklessen’, voedselbossen, Herenboeren en samenwerkingen als ‘De Gezonde Regio’. Dit soort initiatieven toont draagvlak voor een voedseltransitie van onderop. Bovendien werkt op landelijk niveau het publiek gefinancierde programma ReGeNL aan een regeneratieve, rendabele en maatschappelijk gedragen landbouwsector. Immers: zonder gezonde landbouw, geen gezond voedsel. Lokaal voedselbeleid vormt hierbij het fundament voor een nationale voedselstrategie voor een gezonde en leefbare samenleving.

Toch beïnvloeden veel gemeenten landbouw en voedsel slechts indirect via bestemmingsplannen, vergunningen en beleid. Dit terwijl juridisch-planologische sturing (RO) uiteindelijk bindend en beslissend is op het gebied van landbouwmethoden. Ondanks de normenhiërarchie biedt de nieuwe Omgevingswet (Ow), via het motief ‘bodem’, mogelijkheden op decentraal niveau. Gemeenten zijn bijvoorbeeld bevoegd om zones in te stellen om industriële landbouw uit te faseren of zones glyfosaatvrij te verklaren.

Verder versterkt en stimuleert lokaal voedselbeleid samenwerking tussen diverse partijen binnen de gemeente. Gemeente Midden-Drenthe toont de waarde die verschillende partijen brengen in het vormen van een voedselvisie. Partners vanuit de samenleving op het gebied van onderwijs, overheid, ondernemerschap en leefomgeving komen samen in overkoepelende samenwerking en bewerkstelligen actie door middel van een eenduidige visie.

Wacht niet tot beleid van bovenaf komt. Vanuit de regionale en landelijke samenleving klinkt de roep om voedselbeleid dat gezondheid, duurzaamheid en leefbaarheid centraal stelt. Het integraal aanpakken van maatschappelijke opgaven stimuleert en versterkt samenwerking tussen verschillende partners binnen gemeenten. Regio’s zijn cruciaal voor een voedseltransitie die gedragen wordt door een collectieve beweging van onderop. De gemeenteraadsverkiezingen van 2026 staan om de hoek. Nu is hét moment voor gemeenteambtenaren om samen met inwoners te pleiten voor voedsel op de agenda.

Alice Leung, medewerker ReGeNL