Stikstof: Rijk moet met de billen bloot

Het ontbreekt provincies aan menskracht en middelen om de stikstofproblematiek in één keer, landsdekkend ter hand te nemen. Daarom moeten rijk en provincies in eerste instantie inzetten op een beperkt aantal sleutelgebieden waar de grootste stikstofwinst valt te behalen, om zo de rest van het land te ontlasten.  

Ontspannen Nederland

Dat stellen hoogleraar milieu en duurzaamheid Jan-Willem Erisman en landschapsarchitect Berno Strootman. Zij schreven vorig jaar op eigen initiatief, met financiële steun van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), het rapport Naar een ontspannen Nederland, dat mede input was voor het stikstofbeleid van het kabinet-Rutte. Maar een – cruciaal – onderdeel nam de regering niet over: dat je moet beginnen in gebieden waar de grootste stikstofopgave ligt en waar je dus potentieel de sterkste reductie kunt halen.

Integraal

Bij het aanwijzen van die gebieden moet je volgens Erisman en Strootman kijken waar de andere grote opgaven liggen, zoals klimaat, droogte, biodiversiteit en bodemdaling. Via een integrale aanpak kan zo het aanpakken van de stikstofopgave worden gebruikt als hefboom voor het aanpakken van die andere opgaven.

Spijtig

‘Het kabinet heeft de door ons in kaart gebrachte verplichtingen ten aanzien van klimaat, water en natuur en stikstof overgenomen’, stelt Erisman. ‘En dat je het gebiedsgericht moet aanpakken. Maar wij hebben ook sleutelgebieden aangewezen waar in Nederland je het best met de stikstofreductie kunt beginnen. Dat heeft de regering nu aan de provincies overgelaten.’ Spijtig, vindt hij. ‘Door je eerst op de meest prangende gebieden te richten, kun je de stikstofproblematiek in de rest van Nederland in een iets minder moordend tempo oplossen.’

NOVEX-gebieden

In hun rapport noemen Erisman en Strootman de Gelderse Vallei en het Groene Hart als twee van de gebieden die met voorrang zouden moeten worden aangepakt. Daarnaast (en verspreid over grote delen van het land) de piekbelasters op de zandgronden. Deze gebieden overlappen (deels) met twee van de zestien in de Nationale Omgevingsvisie aangewezen NOVEX-gebieden: het Groene Hart en Arnhem-Nijmegen-Food Valley. ‘Het rijk moet nu duidelijke kaders stellen’, vindt Erisman. ‘En vervolgens de provincies verantwoordelijk maken voor de uitvoering.’

Groningen

Zelf werden Erisman en Strootman door de provincie Groningen gevraagd om de stikstofaanpak uit hun rapport verder uit te werken. In hun werkwijze hanteren ze ‘bodem’ en ‘water’ als leidende principes. Ze maakten onder meer een inventarisatie van de natuurgebieden, de provinciale waterhuishouding en de karakteristieken van het landschap. Ook brachten ze bestuurlijke verplichtingen in beeld, de instrumenten die de provincie tot haar beschikking heeft en waar die zouden moeten aangescherpt.’

Economie

Volgens Strootman is het van belang om de karakteristiek van elk gebied als uitgangspunt te nemen en te achterhalen en hoe je die ‘zo optimaal mogelijk verder kunt ontwikkelen’. Daarbij draait het ook altijd om de economie. ‘Je kunt wel zeggen dat de melkveehouderij de productie fors moet reduceren, maar hoe dan? En wat is voor de boeren dan het economisch perspectief?’
 

Eerste stap

Zijn hun ervaringen in Groningen een bewijs dat hun aanpak werkt? ‘Nog niet’, reageert Strootman. ‘We hebben nog maar een eerste stap gezet. Na de zomer wordt het veel concreter. Daarbij is Groningen een relatief makkelijke provincie, omdat de stikstofopgave er relatief bescheiden is. Er is maar één stikstofgevoelig Natura2000-gebied. In andere provincies, waar de concentraties hoger zijn, is het veel ingewikkelder. Het zou mooi zijn als onze aanpak in Groningen in relatieve ontspannenheid  kan worden getoetst en verfijnd.’

Dilemma's

Daarbij spelen lastige  dilemma’s. Erisman: ‘De aanpak moet integraal en gebiedsgericht zijn. Maar wat is de optimale omvang voor zo’n gebied eigenlijk? En: hoe realistisch is een gebiedsgerichte aanpak in een heel korte tijd en in de hele provincie? Het lastigste knelpunt is en blijft het economisch perspectief. Hoe kun je dat bieden? Veel hangt af van de wereldmarkt, internationale bedrijven en van het rijksbeleid. Er is relatief weinig provinciale manoeuvreerruimte.’

Worstelen

Strootman: ‘Je ziet provincies worstelen met hun rol. Dat is in Groningen niet anders. Aan de ene kant opereert het rijk heel straight forward met de vastgelegde doelen. Maar voor het vervolg legt het rijk de bal volledig bij provincies neer. Ik ben benieuwd hoe zij dat gaan oppakken. Het tijdpad dat nu wordt geschetst is vrijwel onmogelijk. Je kunt niet in een jaar tijd, landsdekkend alle gebiedsprocessen doorlopen. De provincies moeten tussenstappen gaan zetten. Ik ben heel benieuwd hoe ze dat zullen gaan doen. Dat weten ze zelf ook nog niet. Een focus op enkele sleutelgebieden maakt de opgave in ieder geval hanteerbaarder.’

Stok achter de deur

Wat zouden ze de provincies adviseren? ‘Ga nog veel meer bottom-up werken’, antwoordt Erisman. ’Ga de gebieden in en voer gesprekken met belanghebbenden. Om vervolgens samen met hen de plannen te ontwikkelen. Het stikstofbeleid wordt nu veel te veel top down ingezet.’ Strootman: ‘Maar wel in combinatie met heldere doelstellingen. Je hebt ook een stok achter de deur nodig en moet weten waar je wanneer uit moet komen. En kies voor een integrale aanpak, waarbij opgaven aan elkaar worden gekoppeld. Zodat doelgericht, efficiënt en gebiedsgericht wordt gewerkt en processen, budgetten en instrumenten aan elkaar kunnen worden gekoppeld.’