Moerdijkse daken blijven nodeloos leeg

Transitie strandt op vol stroomnet

In West-Brabant popelen bedrijven om zonnepanelen op hun daken aan te leggen. Ook de gemeenten juichen het toe. Maar krapte op het elektriciteitsnet zit de energietransitie in de weg. ‘We zijn overvallen door de transportschaarste.’

Hoewel een klimaat dat op hol slaat daadkrachtig optreden vereist, blijven honderden hectares daken de komende jaren verstoken van zonnepanelen. Waarom? Omdat er geen ruimte is op het energienet om de geproduceerde zonnestroom terug te leveren. Die honderden hectares betreffen alleen West-Brabant. ‘Deze effecten zullen op nationale schaal nog vele malen groter zijn’, waarschuwt adviseur leefomgeving Sander Eland van de gemeente Moerdijk in de notitie Transportschaarste op het elektriciteitsnet: een vloek of een zegen voor de energietransitie?

Eland schreef zijn notitie naar aanleiding van het opstellen van de regionale energiestrategie (RES) voor West-Brabant, waaraan hij namens zijn gemeente deelnam. De RES is klaar, maar lukt het om op een vol net 2,2 terawatt-uur duurzame stroom te leveren in 2030? Een rondrit over het uitgestrekte industrieterrein van de gemeente Moerdijk maakt duidelijk waar zijn zorgen vandaan komen. ‘Daar…’, wijst Eland vanuit zijn auto naar de zoveelste bedrijfshal. ‘Allemaal hectares dakoppervlak waar nog geen zonnecel op ligt.’ Een blik op Google Earth, met foto’s van ‘21-04-2020 of later’, laat zien dat praktisch alle daken akelig kaal zijn. Terwijl de bedrijven op het industrieterrein staan te trappelen om hun daken met zonnepanelen te bedekken.

‘Er is afgelopen jaren voor pak ‘m beet honderd megawatt SDE-subsidies zon op dak afgegeven’, aldus Eland. ‘Die subsidies verdampen, want er is geen aansluitcapaciteit om die daken aan te sluiten.’ Het stroomnet is namelijk vol. Hoewel de gemeente geen bemoeienis heeft met zon op dak, rekent Moerdijk er wel op. ‘Die honderd megawatt is onderdeel van onze regionale energiestrategie.’

Rood

Hoe weinig plek er op het stroomnet is voor nieuwe duurzame initiatieven blijkt uit een kaart op de website van netbeheerder Enexis die de transportschaarste op het net aangeeft. Op die kaart is Noord-Brabant in een jaar tijd van geruststellend wit (= transportcapaciteit beschikbaar) en geel (= transportcapaciteit beperkt beschikbaar) verkleurd naar overwegend oranje (= congestieonderzoek) en rood (= geen transportcapaciteit beschikbaar). Uit congestieonderzoek kan óf blijken dat initiatieven voor zon of wind met kunst- en vliegwerk toch kunnen doorgaan óf dat er toch geen aansluitruimte meer is, waarna het betreffende district alsnog verschiet naar rood. De rij initiatiefnemers die geen grootzakelijke aansluiting kan krijgen om duurzame stroom aan het net te leveren groeit. In Brabant omvat die inmiddels ‘ruim 500 initiatieven’ voor meer dan duizend megawatt, laat de Enexis-woordvoerder weten.

Ondanks de oranjerode transportschaarste kaart is Sander Eland optimistisch. Enexis heeft beloofd, zo zegt hij, dat er voor 2030 voldoende capaciteit is om de RES-doelen waar te maken. ‘Maar de vraag is of dat voldoende is voor de autonome groei? De productievermogens van zonnepanelen gaan steeds harder omhoog. Over vijf jaar kan het voor de daken zomaar het dubbele zijn wat aangesloten zou kunnen worden.’ De energietransitie is een roerige tijd, bedoelt hij maar te zeggen, waarin balletjes nu eenmaal heel anders rollen dan je van tevoren had bedacht.

Voor gemeenten is het lastig om in de turbulentie van de energietransitie initiatieven voor duurzame energie te sturen in de richting die de gemeente wenst, zegt Eland. Dat komt omdat ze geen inzicht hebben in aansluitingen en belasting van het stroomnet.

Stel, zo begint de adviseur leefomgeving uit te leggen, er zijn partijen die zon op dak willen realiseren en partijen die zon op land willen realiseren. Als hij zou weten dat er in een gebied beperkte transportcapaciteit is, dan zou de gemeente beleid kunnen maken dat zon op dak voorrang geeft, om zo het buitengebied te sparen. ‘Dat is onze beperkte sturingskracht. Maar wij zijn in deze regio overvallen door de transportschaarste. We wisten onvoldoende hoe de situatie bij Enexis en TenneT was. Dan kun je daar ook niet op sturen’, legt hij uit.

In de wacht

Buurgemeente Steenbergen heeft het zekere voor het onzekere genomen. De gemeente had voor 93 hectare zon op land beleid gemaakt, waarvan al 60 hectare is vergund. Er is nog geen zonnepaneel geplaatst, vertelt duurzaamheidsadviseur Yvonne de Rooij. Een project van 35 hectare is opgeschort door de initiatiefnemer omdat materialen nu erg duur blijken te zijn. ‘Wij vinden de vertraging niet erg, want het dichtstbijzijnde hoogspanningsstation is in Bergen op Zoom.

Enexis doet daar nu congestie-onderzoek, maar wij verwachten dat dat station vol zit’, vertelt ze. In afwachting van de uitkomst van het onderzoek heeft het gemeentebestuur alle zon op land in de wacht gezet, in elk geval tot eind dit jaar. ‘Alle ruimte die er nog is’, verduidelijkt De Rooij, ‘willen we graag reserveren voor zon op dak.’

De vloek van de transportschaarste, waar Eland in zijn notitie op duidt, is inmiddels belicht. Hoe zit het met de zegen van transportschaarste? ‘Het huidige systeem heeft de eigen grenzen bereikt’, schrijft Eland daarover. ‘Het kantelpunt is hier en nu. Dat zie ik als een zegen van transportschaarste.’ Daarvoor is wel, verduidelijkt hij in een overlegkamertje in het stadhuis, aanpassing van de wet nodig. ‘Je hebt radicale transparantie nodig. Ik vergelijk het met verkeersmodellen uit de mobiliteit. Als je in de stad een kruispunt afsluit, kun je met zo’n verkeersmodel simuleren wat er op de snelweg vier kilometer verderop gaat gebeuren’, illustreert hij. ‘Zoiets hebben we ook nodig voor het elektriciteitsnet. Als ik hier een zonnepark van 20 megawatt inplug, wat heeft dat voor een effect elders op het transportnet?’

Hoewel de transportschaarstekaart van Enexis op steeds meer plekken rood kleurt, is er nog volop ruimte op het stroomnet. Dat klinkt vreemd en behoeft uitleg. Veel duurzame initiatieven zijn in het verleden aangesloten op piekvermogen. Voor zonnepanelen zijn dat die paar dagen in het jaar dat de zon op zijn felst schijnt en er ook nog eens geen wolken zijn, voor windturbines is dat die ene ideale winddag. Daarop is hun reservering van het stroomnet gebaseerd. Het is alsof je een stuk weg continu afsluit voor de vrachtwagens van een transportbedrijf, ook al zijn er dagen waarop het transportbedrijf niks transporteert.

‘Een aantal jaar geleden was het vrij gebruikelijk dat nieuwe zonneparken op het volledige vermogen werden aangesloten’, laat de Enexis-woordvoerder weten. ‘Inmiddels zien we daar een duidelijke kentering.’ Hij wijst op een convenant tussen de netbeheerders en de zonne-energiesector om zonnepanelen aan te sluiten op 70 procent van het piekvermogen. Dat volstaat grofweg om 354 dagen per jaar alle geproduceerde stroom af te voeren. Op elf dagen piekt de productie hoger en kan een deel van de stroom niet naar het net. Wil een initiatiefnemer wel op piekvermogen aansluiten, dan moet Enexis dat overigens gewoon doen. ‘Als netbeheerder hebben wij een wettelijke aansluitplicht. Simpel gezegd: de klant krijgt de aansluiting die hij wil.’

Niet gebruikt

Maar of zonnevelden nu voortaan wel of niet op piekvermogen aansluiten, er is hoe dan ook ruimte op het net. Vanwege aansluitingen op piekvermogen uit het verleden. En omdat ook aansluiting op 70 procent lang niet altijd benut wordt: er zijn ook dagen dat de zon niet schijnt of het niet waait. ‘Het klopt dat er ruimte op het net is die niet altijd wordt gebruikt’, bevestigt Enexis. ‘Maar hoe groot is die ruimte? Daar is onmogelijk een getal op te plakken.’

Een van de manieren om het net efficiënter te gebruiken is cable pooling. Daarbij delen een zon- en een windpark samen een aansluiting. Als het hard waait, is er doorgaans minder zon en als de zon fel schijnt, houdt de wind zich meestal rustig. Cable pooling wordt nog maar mondjesmaat toegepast. Ook het direct leveren van stroom uit zon of wind aan nabijgelegen grootverbruikers zou op industrieterrein Moerdijk een oplossing kunnen bieden, aldus Eland.

De gemeente Moerdijk zou partijen willen koppelen, maar moet dan wel de juiste kandidaten vinden. Eland: ‘Netbeheerders mogen die data niet delen met ons.’ Enexis bevestigt dat het geen data mag delen op bedrijfsniveau. Wel zijn er sinds kort open geaggregeerde datasets beschikbaar. Bovenstaande trucs om het net efficiënter te maken zijn nodig om de energietransitie betaalbaar te houden. ‘De RES’en vergen een investering in infrastructuur van tenminste 2,4 miljard euro’, meldt een factsheet van de gezamenlijke netbeheerders. ‘Door het net efficiënter te benutten, kan hierop door alle stakeholders samen tot wel 60% worden bespaard. De maatregelen per stakeholder werken in samenspel en zijn afhankelijk van de situatie in de regio. De netbeheerder gaat hierover per regio in gesprek.’

‘Technisch kan er heel veel,’ weet ook Sander Eland, ‘maar mag heel weinig. Je moet de probleemeigenaar zien te vinden. De oplossing zit bij heel veel verschillende partijen. Iedereen heeft een klein deel van de oplossing. We moeten zorgen dat we de neuzen dezelfde kant op krijgen.’ In zijn regio zit hij inmiddels regelmatig aan tafel met Enexis, de RES-organisatie, buurregio Hart van Brabant en de provincie. ‘TenneT staat wat meer op afstand.’ En Eland herhaalt een aantal keer: ‘Ik wil het graag positief blijven benaderen.’ Elk nadeel heb immers, weten Cruijff-adepten, z’n voordeel. Eland formuleert het als volgt: ‘Bij een transitie hoort chaos. Die chaos hebben we nu te pakken.’

XXXL

Eland sluit de rondrit af in een kale polder waar bulldozers in de weer zijn met grondwerkzaamheden voor een uitbreiding van het bedrijventerrein met logistieke bedrijven, maatje XXXL. Hier staat binnenkort een gebouw van 20 hectare. Het bedrijf zou 40 megawatt zonnestroom aan het net willen leveren, maar het naburige stroomstation kan maar 4,5 megawatt aan, legt Gert Slager van het havenbedrijf Port of Moerdijk uit.

‘Wij kunnen er relatief weinig in betekenen, behalve benadrukken dat er netverzwaring moet komen’, zegt hij. Niet alleen omwille van duurzame energie. ‘Grote chemische bedrijven die willen verduurzamen gaan naar een vervijfvoudiging van het stroomverbruik. Dat kan het net niet aan’, weet Slager. ‘Den Haag moet nadenken over vervanging van het net, anders komt die verduurzaming er niet van.’