Het is tijd voor ‘Ruimte voor de rivier’ 2.0

‘Kijk’, wijst Jeroen Helmer, ‘koeienstront. Er is in dit kale zand niks te vreten, maar de galloway-runderen zijn hier recent toch geweest. Moet je zien, al die vliegen en kevers.’ Even later ziet de tekenaar, illustrator en schrijver van ARK Rewilding Nederland ook zijdebijen die zich – volgegeten met de nectar van de bloeiende wilgen – tussen de zandkorrels ingraven, pal naast uitbundig uitgelopen geelgroene cipreswolfsmelk.

We staan op een metershoge rivierduin langs de Waal, in de Millingerwaard bij Nijmegen. Een indrukwekkend en zeldzaam fenomeen, zo’n duin langs een van de drukst bevaren rivieren van Europa. De Millingerwaard geldt als een van de grootste succesnummers van het programma ‘Ruimte voor de Rivier’, dat in de jaren negentig van de vorige eeuw gestalte kreeg. Na de bijna-overstromingen van de Waal in 1993 en 1995 werd het versneld uitgevoerd. Burgemeester Zomerdijk van Echteld stond op de winterdijk bij Ochten in februari 1995, 250.000 mensen werden geëvacueerd in het Gelderse rivierengebied.

Smit-Kroes

Helmer brengt een bijzonder gesprek op dit duin te berde, meer dan 35 jaar geleden. Toenmalig minister Smit-Kroes van Verkeer en Waterstaat (1982-1989) kwam op werkbezoek, per boot. ‘We vertelden haar dat de boer die hierachter maïs verbouwde, dit zand steeds afgroef. Er wilde toch niets groeien en zo verdiende hij nog een zakcentje. Ook haar eigen Rijkswaterstaat was juist op dat moment bezig met afgraven, precies op deze plek. Voor de natuur was dat niet best. De minister pakte daarop terstond haar mobiele telefoon, zo’n groot ding met een antenne, en maakte ter plekke een einde aan de afgraving’, vertelt Helmer.

Soms is het een kwestie van de juiste mens op de juiste plaats. Er was weliswaar committent van Rijkswaterstaat voor meer ruimte voor de rivier, maar na het hoge bezoek op het rivierduin konden de boeren binnen enkele jaren hun grond uitruilen tot ver achter de winterdijk. Vanaf de Millingerwaard tot aan Nijmegen werd het één aaneengesloten natuurgebied van zestien kilometer. Overal wilgen, zwarte populieren, kuddes konikpaarden en runderen die de boel kort houden.

3300 soorten

‘We zijn hier van één soort, namelijk maïs, naar duizenden soorten gegaan’, zegt Helmer. ‘Het doel was 5000 soorten in 2022. Dat is mislukt’, zegt hij. ‘Het zijn er ruim 3300.’ Tot 2018 zijn er in Nederland liefst 34 van dergelijke projecten uitgevoerd. Niet alleen bij de Waal, maar ook bij de Rijn (Blauwe Kamer), IJssel (Duursche waard) en Maas (Grensmaas). Klei-, zand- en grondwinners groeven de uiterwaarden af waardoor ze weer mochten doen waarvoor ze bestemd zijn, namelijk onderlopen. Er kwamen nevengeulen en soms werden oorspronkelijke meanders hersteld. Kort gezegd: er kwam meer ruimte voor de rivieren, en dat vermindert de kans op overstromingen en biedt veiligheid zonder zware dijkverhoging, terwijl er ruimtelijke kwaliteit ontstaat voor natuurontwikkeling en recreatie.

Vorige maand werd met enig tromgeroffel een nieuwe stap aangekondigd. Het tot nog toe wat ambtelijke ‘Integraal Riviermanagement (IRM) werd handig omgedoopt tot ‘Ruimte voor de Rivier 2.0’. Want het imago is ijzersterk, al formuleert programmamanager Marieke Hofstra het anders. ‘We hopen dat Ruimte voor de Rivier 2.0 net zo succesvol wordt als 1.0. Dat kan alleen als rijk, provincies, waterschappen en gemeenten goed samenwerken. Dat is juist nu belangrijk. In de jaren negentig was er minder ruimtedruk, meer geld en meer vertrouwen in de overheid.’

Tekort aan water

En dat terwijl de agenda van de 2.0-versie veel omvangrijker is dan de vooral op overstromingsgevaar gerichte eerste versie. ‘We hebben door de klimaatverandering óók te maken met een tekort aan water en lage waterstanden, zoals dit jaar zelfs al in maart en april. In 2018 en 2022 hebben de gevolgen van langdurige droogte kunnen zien.’ En daarnaast is de kans op extreme regenval zoals in Valkenburg in 2021 toegenomen, aldus Hofstra die als civiel ingenieur bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat al tien jaar aan riviermanagement werkt.

Er manifesteert zich nóg een nieuw, zij het al langer sluimerend, probleem. De rivierbodem van de Waal is door de hoge stroomsnelheid op sommige plaatsen in een eeuw twee meter gedaald. Nog altijd zijn er veel te veel harde oevers. De rivier is door de vele kribben in een knellend korset geperst. Daardoor is er geen ruimte voor sedimentafzetting in bochten, laat staan voor rivierduinen, maar pakt de rivier noodgedwongen sedimentdeeltjes van de bodem en roetsjt ze richting zee.

Te hoge sluis

Deze kanalisering van de rivier geschiedde ten behoeve van de scheepvaart, maar diezelfde scheepvaart gaat nu de tol betalen. ‘Harde kunstwerken als sluizen en gemalen blijven namelijk op hun plaats liggen en functioneren dus minder goed’, zegt Hofstra. ‘Bij laag water komt de sluis te hoog te liggen. De schepen kunnen de havens langs de rivieren minder goed bereiken, want die liggen hoger dan de rivier. De rivier draineert bij laagwater bovendien de uiterwaarden en zuigt zelfs water onder de dijken door uit het achterland’, legt Hofstra uit. Daardoor dreigt nog meer droogteschade van de landbouw op de vruchtbare rivierklei, ook binnendijks. Ook verzakking van boerderijen is aan de orde.

Lees de rest van het artikel in de papieren versie van BB#9, of online.