‘Er wordt vanuit de techniek gedacht: alles moet efficiënt’

Met verbazing keek landschapsarchitect Merel Enserink uit het raam van de trein en de auto naar de zonneparken die ze passeerde. Die verbazing ging gepaard met een teleurstelling in haar vak­genoten, zo schrijft ze in haar promotie­onderzoek: is dit het best denkbare energielandschap dat kan worden bedacht en is dit werkelijk wat de omwonenden van deze zonneparken willen?

Afgelopen mei promoveerde Merel Enserink aan de Wageningen University & Research op haar onderzoek naar pogingen om samen met bewoners zonneparken te ontwerpen die niet louter technologisch-economisch zijn uitgedacht, maar ook rekening houden met landschaps­ervaring en de gehechtheid aan een plek.

Grote vraagtekens

‘In het begin had ik grote vraagtekens: zijn er bij het ontwerp geen andere overwegingen die meetellen behalve dat er zoveel mogelijk panelen op zo’n kavel komen?’, vertelt ze. ‘Er wordt vanuit de techniek gedacht, dus alles moet efficiënt. Die panelen zijn rechthoekig, en nogal niet-organisch. Bovendien komt er veel infrastructuur bij kijken, met substations van twee bij twee meter, en een hekwerk. Daardoor beleef je veel meer harde structuren in het landschap dan er eerder waren. Zelfs als er op die kavel alleen maar maïs had gestaan, had dat al vriendelijker geoogd.’

De Kwekerij

Toen ze aan het onderzoek begon, was zonnepark de Kwekerij in Hengelo een voorbeeld dat het ook anders kan. ‘Op dat terrein kon je toen al wandelen met je hondje, was een picknickplek aangelegd, en was de lokale omgeving betrokken geweest bij de inrichting. Dat zonnepark was netjes ingepast. Pijnlijk genoeg is de Kwekerij nu nog steeds het zonnepark dat steeds wordt aangehaald als het goede voorbeeld. Het was de reden dat de Natuur- en Milieufederatie het concept van de Energietuinen is gestart, omdat die organisatie dit ook op andere plekken wilde doen. Het liefst met nog iets meer participatie en eraan gekoppelde natuurdoelen.’

Mensen met angsten

Een probleem is volgens Enserink dat in de handreikingen en vergunningscriteria die er nu zijn, niet heel duidelijk wordt aangegeven wat de burgerparticipatie precies moet zijn. ‘Zeker met de Omgevingswet wordt dat aan de initiatiefnemer overgelaten. Maar een ontwikkelaar heeft zijn eigen perspectief, komt met een eigen plan en verdedigt dat plan bij de lokale gemeenschap. Dat is een botsende manier van participeren, en ook een zeer beperkte participatie. Zolang die regels zo breed geïnterpreteerd kunnen worden, gaan ontwikkelaars voor de makkelijkste manier om een acceptatie onder omwonenden te creëren. Zelf denk ik dat je meer kwaliteit kunt behalen als je die mensen meer betrekt en ze meeneemt in waaróm het landschap verandert, en kijkt wat zij aan dat landschap waardevol vinden. Wat mensen waardevol vinden, is wisselend: soms gaat het om gevoelens gelinkt aan een bepaalde plek, doordat mensen er al hun hele leven langs fietsen. Mensen hechten zich aan de plek waar ze leven, al wordt dat soms pas helder voor hen als iemand dreigt met een verandering. Maar mensen kunnen ook angsten hebben voor het onbekende: wat ga ik hier straks krijgen? Hoe functioneer ik straks nog in dit landschap? Ga ik er nog mijn vaste rondje fietsen of vind ik die panelen zo lelijk dat ik elke keer de andere kant op moet?’

In My Backyard Please

Ontwikkelaars worden nu niet gestimuleerd om veel van dit soort elementen mee te nemen. ‘De subsidie voor zonneparken vanuit de rijksoverheid speelt namelijk vooral in op de economische en technische haalbaarheid. Dat maakt het voor hen makkelijk om het ontwerp op die technische en economische route te houden.’

Voor het project In My Backyard Please ging Enserink samen met andere onderzoekers al met de omgeving praten voordat er een uitgewerkt plan voor een zonnepark was. ‘Het ging om het buurtschap Nauerna in de gemeente Zaanstad, dat in het ­verlengde ligt van de Amsterdamse haven. Het gaat om een poldergebied, met een dorp op de oude dijk bij wat vroeger het grote IJmeer was. Bij dat dorp is een enorme vuilstort, die inmiddels gevuld is en ­afgedekt gaat worden. In principe zouden de bewoners daar een park krijgen, maar er was ook de ruimte om te kijken of het park aangevuld kon worden met een zonneveld. We zijn met de lokale gemeenschap gaan ontwerpen, en hadden zelfs de ruimte om te knutselen met hoe die panelen zijn ­opgebouwd: dus met de stellages, en hoe hoog ze staan.

‘Maar ook hebben we prints op de panelen ontworpen, om te kijken of we ze daardoor beter konden camoufleren. Met verf kan er een print in de panelen worden gezet, zodat je met spikkelpatronen afbeeldingen laat zien, terwijl je tegelijkertijd zorgt dat het paneel blijft renderen. We hebben groene prints gemaakt, maar ook een golfprint, omdat de bewoners de verbinding met het water misten. Wij hebben ook zelfs in de opstelling van de panelen een golfbeweging gemaakt, waarvan wij niet zeker wisten of het een goed idee was. We hebben dat met een proefopstelling getest op de locatie.’

Een dure grap

Uiteindelijk hebben we in een paper best kritisch over dit project gediscussieerd, vertelt Enserink. ‘Het was een dure grap om dit te doen, en al die sessies kosten ontzettend veel tijd. Maar Nauerna was wel een locatie waar de bewoners al een heleboel over zich heen hebben gehad en waar zij er mogelijk dus kritischer inzitten dan bewoners op andere plekken. Voor die complexe sociale situaties kan het extra investeren in zo’n aanpak helpen om het proces goed te laten verlopen.’

Die aanpak komt terug bij de in 2019 door de Natuur- en Milieufederatie gestarte Energietuinen. Begonnen vanuit de ambitie om er bij zonneparken iets wordt ­gedaan met natuurwaarden, recreatie en educatie, en dat de lokale omgeving goed betrokken zou worden. Het liefst in het ontwerpen ervan, maar ook in de uitvoering en het daadwerkelijke bezit van het park.

Lees de rest van dit artikel in de papieren versie van BB10, of straks online.