Burgerinitiatief realiseert collectief energiesysteem met aquathermie en warmteopslag op historisch WG-terrein

Het terrein van het historisch Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam kent een lange en gelaagde geschiedenis als plek van zorg. De deels monumentale gebouwen vormen het decor voor een vooruitstrevend verduurzamingsproject dat, aangejaagd door een burgerinitiatief, oude zorgtraditie verbindt met nieuwe energietoepassingen. Via een collectief systeem voor bodemenergie, op basis van aquathermie en warmteopslag, worden circa 1500 woonequivalenten op het terrein voorzien van duurzame verwarming.

Al in de 17e eeuw stond op het WG-terrein het Pesthuis, dat later overging in het Buitengasthuis, een opvangplek voor besmettelijke en langdurig zieke patiënten. In 1891 opende op dezelfde locatie het Wilhelmina Gasthuis, destijds één van de modernste ziekenhuizen van Nederland. Tot aan de sluiting in 1983 groeide het uit tot een toonaangevend medisch centrum. Sinds eind van de vorige eeuw is deze locatie ‘in transitie’. De laatste jaren namen de bewoners zelf het initiatief om hun wijk te verduurzamen. Daarmee werd het WG-terrein een sprekend voorbeeld van hoe historische stadsdelen kunnen bijdragen aan een aardgasvrije toekomst.

Kopgroep neemt het voortouw

De basis van dit Amsterdamse project ligt in Den Haag. Voor die gemeente onderzocht de toenmalig programmadirecteur Ted Zwietering in 2014 de mogelijkheid van een grootschalig warmtenet. Iets wat de gemeente Den Haag destijds niet zag zitten. Overtuigd van de kracht van zo’n collectief warmtenet brengt Zwietering in 2018 zijn eigen buren uit het Poortgebouw, gelegen op het WG-terrein in Amsterdam, bij elkaar. Na een succesvolle lobby bestaat de vaste voorhoede uit tien bewoners van verschillende gebouwen. Zwietering: “Ons doel? Betaalbare en duurzame energie waarvan we zelf eigenaar zijn. Door ons zelfstandig te organiseren, vormden we een waardevolle coöperatie die echt wat kon betekenen.”

Dat bleek nodig te zijn, want net als in Den Haag bleef het enthousiasme bij de gemeente Amsterdam in eerste instantie uit. “We verenigden ons als een Gallisch dorp dat zich verzet tegen de gevestigde orde”, vertelt Zwietering. “We waren ervan overtuigd dat dit op alle vlakken haalbaar was. Terwijl wij, de kopgroep, zochten naar financiële en gemeentelijke steun, groeide het aantal geïnteresseerde bewoners en daarmee ook het draagvlak. Iets waar we enkel op durfden te hopen. Straks zijn de bewoners eigenaar van het lokale energiesysteem. Als eigenaar hebben ze iets te zeggen, maar ook nú al mogen ze meedenken en meebeslissen. Hoe meer buren er actief betrokken zijn, hoe beter dat is voor de plannen.”

De krachten bundelen

Als energiecoöperatie KetelhuisWG slaat het project een nieuwe weg in. Dit doet ze samen met installatie-ontwikkelaar DVP Smart Concepts, advies- en ingenieursbureau TAUW en adviesbureau Over Morgen. Ze kiezen voor een richting waarbij aquathermie een serieuze optie wordt. Namens Waternet stapt Stefan Mol in het werkteam van KetelhuisWG. Hij denkt vooral mee over de vraag wat er op het WG-terrein kan met aquathermie. “Dit blijkt een belangrijke schakel in de keten, want met het Jacob van Lennepkanaal naast de deur lijkt Thermische Energie uit Oppervlaktewater (TEO) een goede kanshebber”, legt Zwietering uit. “Met al deze ervaren partijen aan onze zijde, kon niks ons meer tegenhouden. Althans, dat dachten we. Want waar de gemeente Amsterdam wél subsidie verstrekte voor de ledenwervingscampagne en uitwerken van een Plan van Aanpak, bleven ze sceptisch over de daadwerkelijke uitvoering van het plan.”

Die scepsis schoven ze tijdelijk aan de kant, want “er was geld”. De leden van het werkteam gaan daarom aan de slag met een verkenning van haalbare toekomstscenario’s. Ze stellen een planning op en selecteren, uit de beschikbare opties, twee potentiële bronnen voor verdere analyse. DVP Smart Concepts stelt een kostenraming op voor de aanleg van het systeem. Over Morgen verdiept zich in de integrale aanpak van de gebouwen, terwijl TAUW alle relevante gegevens verzamelt voor een tussentijdse rapportage. Omdat TEO de grootste potentie heeft, werkt het werkteam drie scenario’s uit: een Zeer Lage Temperatuur (ZLT) warmtenet op 16°C, een Laag Temperatuur (LT) warmtenet op 40°C en een Midden Temperatuur (MT) warmtenet op 70°C.

Ruim 1,5 jaar na de eerste mail van Zwietering presenteren de marktpartijen, Waternet en KetelhuisWG in het laatste kwartaal van 2019 hun technische en financiële plannen aan de gemeente Amsterdam en de bewoners van het WG-terrein. De bewoners krijgen voor het eerst schetsen te zien van het nieuwe MT-warmtenet waarbij een gemaal ’s zomers warm water uit de bovenste laag van het naastgelegen kanaal haalt. De warmte uit dit water slaat het systeem op in een warmteopslag op zo’n 100 tot 200 meter onder het aardoppervlak. Een drietal warmtepompen gebruiken de opgeslagen warmte als energiebron voor het 70°C MT-warmtenet voor verwarming en tapwater.

Presentatie voor Gebruikersplatform Bodemenergie

Maar voor er echt schot in de zaak komt, ploetert de werkgroep nog 4 jaar door. Jaren waarin ze ook woningcorporatie Stadgenoot over de streep trekken, het totale financiële plaatje vorm krijgt en Baas en Kuijpers als technische partners worden aangetrokken. Het is ook in deze periode dat KetelhuisWG een podium krijgt via het Gebruikersplatform Bodemenergie. Onder andere in een webinar en via online artikelen geeft het Gebruikersplatform Bodemenergie, dat de belangen behartigt van eigenaren en eindgebruikers van bodemenergiesystemen, aandacht aan de inspanningen van KetelhuisWG. Dit leidde uiteindelijk tot nieuwe samenwerkingen en andere experts die zich aansluiten bij het project op het voormalige terrein van het Wilhelmina Gasthuis.

Duizenden eindgebruikers maakten de afgelopen jaren al gebruik van de kracht van het netwerk van het Gebruikersplatform Bodemenergie. Leden profiteren bovendien van handige diensten zoals de WKO-scan, een Second Opinion en een gratis spreekuur voor gemeenten. Eén van de gemeenten die gebruikmaakt van de expertise van het Gebruikersplatform is de gemeente Den Haag. Eerder gingen zij nog niet mee in een plan dat Ted Zwietering ontwikkelde voor het implementeren van bodemenergie, maar in 2023 gingen ze wel akkoord met een ander initiatief. In dat jaar startte het burgerinitiatief van een aantal bewoners van de nieuwbouwwijk Schapenatjesduin. Hun enthousiasme in combinatie met de kennis die zij onder meer opdeden via het Gebruikersplatform Bodemenergie, was voor de gemeente voldoende om met een gerust hart ‘ja’ te kunnen zeggen op hun plan voor een bodemenergieproject met gesloten bodemlussen.

De gemeente overtuigen

Terug naar Amsterdam, want daar bleven er twijfels over de haalbaarheid van het project KetelhuisWG bestaan. In het laatste kwartaal van 2022 werken Over Morgen en KetelhuisWG opnieuw aan een businesscase. Het is de laatste poging om ook van de gemeente het ja-woord te krijgen. Het was op dat moment dat kartrekker Zwietering beseft dat vertrouwen te voet komt, maar te paard gaat. “Hoe uitgebreid we de informatie ook maakten, die twijfel kregen we er niet meer uit. De gemeente zag nog steeds risico’s aan de kostenkant en vond de aannames te optimistisch.” Er waren ook nog veel risico’s en die zag KetelhuisWG ook. De coöperatie is zelf vooral kritisch over de tarieven en aansluitkosten voor de bewoners. Zwietering: “Die waren te hoog. Maar dat is geen reden om te gaan zitten wachten. We wilden júist doorgaan. Risico’s zijn er altijd, je krijgt ze alleen weg als je het plan verder uitwerkt.”

“We klampten ons vast aan iedere strohalm die we kregen. Toen de gemeente Amsterdam een second opinion van een adviesbureau wilde, leverden we wederom een nieuwe en tegelijkertijd versimpelde versie van de businesscase aan. Na de derde presentatie veranderde er iets in de houding van de gemeente. Een aantal nieuw betrokken ambtenaren bleek bereid om samen te werken en mee te denken.” Terwijl op de achtergrond de drie ambtenaren zich inzetten voor medewerking van de gemeente, gaat KetelhuisWG aan de slag met het Definitief Ontwerp en een sluitende businesscase. Toen was daar op 9 januari 2023 het verlossende woord: de gemeente wil samenwerken om dit project tot een succes te maken. De rest van het jaar staat in het teken van puntjes op de i en het goedkeuren van alle plannen door de bewoners.

Grip op de financiën

Met hernieuwde energie besluit KetelhuisWG om de nieuw opgerichte Warmtenetten Investeringssubsidie (WIS) aan te vragen. Dat is ook het moment waarop de warmteopslag en TEO-installatie op papier hun definitieve vorm krijgen. KetelhuisWG zet wederom een belangrijke stap in de planvorming door de aanvraag van een omgevingsvergunning voor de warmteopslag in gang te zetten. Parallel daaraan vraagt ze ook een watervergunning aan, met het oog op het onttrekken en lozen van oppervlaktewater ten behoeve van de beoogde TEO-oplossing. Langzaamaan vallen alle puzzelstukjes op hun plek en ook financieel gezien krijgt het burgerinitiatief grip op het project. De gemeente Amsterdam nam daarbij de volgende kostenposten op zich: PAW-subsidie, WIS-subsidie, aansluitbijdrage, investering in de TEO-installatie, Klimaatfonds subsidie en een Amsterdamse Klimaatfonds lening.

Gemeente, woningcorporatie, waterschap en het burgerinitiatief werken steeds hechter samen, maar er blijven onzekerheden, die weggenomen moeten worden: een hele uitdaging. Warmtegemeenschappen krijgen in Amsterdam namelijk een volwaardige plek in de warmtetransitie. De gemeente ondersteunt deze bewonerscollectieven actief in de onderzoeks- en ontwikkelingsfase en faciliteert enkele koplopers financieel bij de realisatie van coöperatieve warmtesystemen. Zo kan zij praktijkervaring opbouwen en obstakels voor de transitie identificeren. Het realiseren van coöperatieve warmteprojecten is echter kapitaalintensief en risicovol, maar vergelijkbaar met andere warmteprojecten. Ondanks subsidies blijven financiële uitdagingen bestaan en zijn structurele oplossingen op rijksniveau noodzakelijk. Het huidige veelvoud aan subsidies bemoeilijkt besluitvorming, terwijl alle steun uiteindelijk samenkomt in één businesscase en resulteert in een tarief waarmee bewoners uit de voeten moeten kunnen. In het project blijft de samenwerking het belangrijkst. Nauwe betrokkenheid van burgers, waterschap, woningcorporaties en gemeente is nodig voor succes. Dergelijke complexe projecten vereisen maatwerk en een houding die zoekt naar oplossingen: samen zoeken naar hoe het wel kan.

Van theorie naar realiteit

Vanaf dag één houdt dit burgerinitiatief haar mijlpalen, tegenslagen en succesmomenten bij op een indrukwekkende website. Hier vind je ook tips en documenten. Hoewel de eerste gebouwen pas in de winter van 2026/2027 hun ruimtes met behulp van aquathermie kunnen verwarmen, komt voor alle betrokkenen bij dit project het einde toch in zicht. Zeven jaar na de eerste letters op papier wordt er momenteel hard gewerkt aan de bouw van de technische ruimte. Deze bevindt zich naast één van de woontorens en krijgt een indrukwekkende omvang van 23 x 23 meter en gaat 4 meter de diepte in.