‘Eerste Kamer moet Beleidskompas omarmen’

De rechtsstaat kan alleen bestaan als er een levendige rechtsstatelijke cultuur in de samenleving is, waarbij alle spelers de waarden van de rechtsstaat onderschrijven. Als de overheid zich niet aan haar eigen regels houdt of het rechtsstatelijke besef bij politici, bestuurders, ambtenaren en media gebrekkig is ontwikkeld, dreigt erosie. Onderhoud blijft nodig.

Enige handelingsverlegenheid

Dat zei Frank van Ommeren, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam en lid van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), onlangs in de Eerste Kamer bij een deskundigenbijeenkomst over de staat van de rechtsstaat. Dit was ter voorbereiding van een beleidsdebat dat binnenkort Eerste Kamer plaatsvindt. Van Ommeren sprak van een ‘geanimeerd debat’ tijdens de deskundigenbijeenkomst en noemt de zoektocht van verschillende Kamerleden ‘opvallend’, schrijft hij in een opinie op Platform O. ‘Ik bespeurde zelfs enige handelingsverlegenheid: wat kunnen zij nu echt betekenen voor de rechtsstaat? Wat maakt het verschil?’

Van regel afwijken

De ROB adviseerde de regering eerder om te komen tot een ‘rechtsstaatagenda’ met een mechanisme om de uitvoering ervan te waarborgen. De Staatscommissie rechtsstaat riep daarna op te komen tot rechtsstatelijk leiderschap en het versterken van het rechtsstatelijk kompas van ambtenaren. Maar wat moeten we ons daarbij voorstellen, vraagt Van Ommeren zich af. Volgens hem zal de professional bij de overheid dan de ruimte moeten krijgen om, als de regel knelt, van die regel af te mogen wijken. ‘Dat reduceert aanzienlijk de kans op schending van de principes van de rechtsstaat zoals in de kinderopvangtoeslagaffaire.’

Wegingskader als hulpmiddel

In een rechtsstaat zou een overheidsorganisatie veel meer de ruimte moeten krijgen om rechtstatelijke normen, zoals het gelijkheidsbeginsel, het evenredigheidsbeginsel, het vertrouwensbeginsel en het motiveringsbeginsel, over de hele linie toe te passen, schreef de ROB. Deze rechtsbeginselen funderen namelijk het maatwerkbesluit. Het Wegingskader goed openbaar bestuur van de ROB is een hulpmiddel om het normatieve gehalte van het overleg, het onderlinge gesprek en het nemen van beslissingen te versterken, vervolgt Van Ommeren. Dit kader moet richting geven bij keuzes uit conflicterende belangen.

Bestuursrechtelijke beginselen meegeven

Van Ommeren vreest echter dat het Wegingskader ver af staat van Eerste Kamerleden, net als het Beleidskompas. En dat is jammer, vindt hij. ‘Het illustreert de afstand tussen politiek en ambtenarij, terwijl die twee elkaar hard nodig hebben. Zonder elkaars steun kan er uiteindelijk weinig worden gerealiseerd.’ Het Beleidskompas stimuleert ambtenaren om zoveel mogelijk gezichtspunten te betrekken bij de vormgeving van nieuw beleid en wetgeving. Van Ommeren stelt voor om via het Beleidskompas de algemene bestuursrechtelijke beginselen mee te geven aan degenen die met de wet moeten gaan werken. ‘Een praktische oplossing daarvoor is het Wegingskader goed openbaar bestuur onderdeel te laten uitmaken van het Beleidskompas.’

Toets op uitvoerbaarheid

Nog geen kwart van de ambtenaren gebruikt het Beleidskompas en om dat aantal te verhogen kan, volgens Van Ommeren, de Eerste Kamer een belangrijke rol spelen. Een van de taken van de Eerste Kamer is namelijk om wetten te toetsen op uitvoerbaarheid. ‘Een belangrijk aanknopingspunt voor een prognose of degenen die de wet moeten gaan toepassen wel met die wet kunnen omgaan.’ De Eerste Kamer kan zo zijn schaduw vooruitwerpen, zodat ambtenaren het Beleidskompas veel serieuzer gaan nemen.

Duw in de rug

De toetsvraag zou volgens Van Ommeren dan moeten zijn: is degene die de wet moet gaan toepassen, de uitvoerder, wel voldoende geëquipeerd om de afwegingen te maken die de toepasselijke algemene bestuursrechtelijke beginselen vereisen? Dat is de duw in de rug die de Eerste Kamer aan het Beleidskompas kan geven. ‘Dat is een kleine stap voor het wetgevingsproces, maar een grote stap voor de rechtsstaat.’