Nederland is kwetsbaarder dan we ons realiseren, schrijft jurist Ot van Daalen in een boek over de meest waarschijnlijke rampscenario’s die ons kunnen treffen, en hoe we ons erop voorbereiden. ‘Als land denken we te weinig na over hoe onze kritieke infrastructuur, zoals IT-diensten, bestaat uit onderdelen die uit andere landen komen.’
‘We moeten iets meer tegen een stootje kunnen’
In 'Voorbereid' beschrijft jurist Ot van Daalen zeven rampscenario's en hoe overheid en inwoners zich erop kunnen voorbereiden.
Gemêleerd pakket nationale rampspoed
‘Voorbereid’ is geen pleidooi om een bunker te bouwen, maar wel om je enigszins schrap te zetten voor zeven mogelijke rampen: geen stroom, geen water, geen internet, een pandemie, niet meer kunnen pinnen, oorlog en een autocraat die de macht grijpt. In de woorden van de schrijver ‘een handzaam en gemêleerd pakket nationale rampspoed, alvast uitgezocht zodat jij het niet zelf hoeft te doen’. Helder legt Van Daalen uit hoe systemen werken, wat er mis kan gaan, wat je zelf kan doen en wat de overheid kan doen om zich voor te bereiden op een noodsituatie.
Uitbesteed
Dat Nederland kwetsbaar is, komt onder meer omdat alles met alles is verbonden. Een citaat: ‘Eén fout in de softwarecode van zonnepanelen kan leiden tot een black-out, waardoor het internet het niet meer doet, waardoor je niet meer kunt pinnen, maar ook gemalen het niet meer doen, waardoor wijken zullen overstromen.’
‘In de afgelopen eeuwen hebben we veel uitbesteed,’ zegt Van Daalen. ‘Dat is handig, maar het maakt ons ook afhankelijk en daardoor zijn we als maatschappij kwetsbaar geworden. Die kwetsbaarheid is eigenlijk niet op te vangen door de infrastructuren. We moeten zelf iets meer tegen een stootje kunnen.’
We zijn afhankelijk en daardoor als maatschappij kwetsbaar geworden.
Ot van Daalen
Maatregelen nemen
Van nature is Van Daalen een pessimist, iemand die moeiteloos rampscenario’s bedenkt, zegt hij zelf. Op veel vlakken werkte het schrijven van ‘Voorbereid’ dan ook geruststellend. Zijn angst dat alle huizen in zijn woonplaats Amsterdam onder water komen te staan bijvoorbeeld, bleek nergens op gebaseerd. Ook de kans dat we zonder drinkwater komen te zitten in Nederland is klein. ‘Tegelijkertijd is de kans heel groot dat tijdens ons leven het water dertig tot veertig centimeter hoog komt te staan [een waterpeil waarbij je auto het al snel begeeft, red.]. De wetenschap dat je relatief beperkte maatregelen kan nemen om jezelf daarop voor te bereiden, gaf me wel rust.’
Het leukste om te schrijven vond hij de hoofdstukken over onderwerpen die hem vervulden met bewondering. ‘Dat het elektriciteitsnet zó precies is geregeld en dat het waterpeil op de centimeter precies wordt afgestemd, is heel inspirerend. Ik heb er nooit bij stilgestaan dat er mensen achter de schermen pompjes aan- en uitzetten om te zorgen dat dat werkt.’
Om te zorgen dat hij goed beslagen ten ijs zou komen, pluisde hij vele rapporten uit (niets nieuws onder de zon voor een jurist) en raadpleegde hij een lange lijst experts. In het dankwoord komen eindeloos veel meelezers langs. En soms laat hij onzekerheid doorschemeren, of ambiguïteit over morele kwesties. Niet alles haalde het boek. ‘Als ik iets hoorde dat niet openbaar bekend is èn te kwetsbaar, schreef ik het niet op.’ Uitleg over manieren om het elektriciteitsnetwerk zo hard te slopen dat het niet meer kan worden opgestart bijvoorbeeld.
Organiseer een buurtfeest
De belangrijkste tip om je voor te bereiden op een situatie waarin het internet langdurig uitvalt, is: organiseer een buurtfeest. Dat zit zo: ‘In buurten in Japan waar de criminaliteit lager was, overleefden meer mensen de tsunami bij Fukushima. Dat kwam doordat ze elkaar vertrouwden en elkaar hielpen om te vluchten. Op de plekken waar de criminaliteit hoger was, deden mensen dat niet. De meeste oplossingen zijn lokaal. Mensen zullen samen problemen moeten oplossen. Daarom is het belangrijk dat je elkaar kent en dat je niet pas langskomt bij je buren als de ramp er al is.’
De meeste oplossingen zijn lokaal. Mensen zullen samen problemen moeten oplossen.
Ot van Daalen
Sociaal kapitaal
In het nawoord schrijft hoogleraar internationale en politieke geschiedenis Beatrice de Graaf dat de grootste uitdaging wordt om ons te ontfermen over de mensen die sociaal kapitaal missen. Ben je dat met haar eens?
‘Ja. Dit betekent ook dat de overheid niet moet bezuinigen op sociale voorzieningen. Het is heel aantrekkelijk om die te laten sneuvelen omdat je bijvoorbeeld flink investeert in defensie, maar juist in buurtcentra en sportverenigingen bouwen mensen sociaal kapitaal op.’
Is jouw vertrouwen in de overheid geslonken door het schrijven van dit boek?
‘Ik kijk wel met wat meer realisme naar hoe dit soort organisaties werken. Alle grote organisaties hebben moeite om langetermijnrisico’s goed in hun strategie te incorporeren. Cyberaanvaltrainingen duren over het algemeen twee uur, soms een hele werkdag, en daarna wil iedereen met een goed gevoel naar huis. In de echte wereld gaat het niet zo. Ten eerste kan het langer duren. Ten tweede kan het zo zijn dat je gezin ondertussen op zichzelf is aangewezen, terwijl jij als sleutelfiguur kritieke infrastructuur draaiende moet houden. Het is eigenlijk heel onvoorspelbaar wat mensen dan doen. Hebben ze genoeg plichtsbesef om op hun plaats te blijven?’
Autocraat aan de macht
Van Daalen hield er altijd al een gezond wantrouwen tegenover de overheid op na. Hij stond aan de wieg van de digitale burgerrechtenbeweging Bits of Freedom en was toezichthouder bij de Autoriteit Persoonsgegevens. Uit het hoofdstuk dat beschrijft hoe een autocraat de macht kan grijpen, klinkt zijn zorg door over de dataverzamelingswoede van de overheid. ‘Het was altijd al een probleem, maar dat probleem is niet zo helder omdat de overheid ons redelijk goed gezind is. Op het moment waarop dat anders is, dan is die data er echter nog steeds.’
Ik had me nooit gerealiseerd dat het fundament, de democratische rechtsstaat, zo kwetsbaar is.
Uit 'Voorbereid'
Spaarpotje
Tijdens de research werd hij soms overvallen door lichte paniek. In het voorwoord schrijft hij: ‘Ik had me nooit gerealiseerd dat het fundament, de democratische rechtsstaat, zo kwetsbaar is’.
Is dat effectbejag, om je lezer je verhaal in te slepen?
‘Nee, dat is echt zo. In Polen is een nieuwe partij aan de macht, die kan terugdraaien wat de vorige regering heeft aangericht, zou je denken. Er zitten alleen rechters die die nieuwe partij liever zouden zien vertrekken. En als het systeem werkt zoals het hoort te werken, dan zou je ook die rechters niet moeten kunnen ontslaan. Die krijg je dus niet meer weg. Dat is een groot probleem.’
Ambtenaren en bestuurders raadt hij aan om een spaarpotje achter de hand te hebben voor het moment dat ze in verzet moeten komen. Het idee dat deze gedachte nog ver van de belevingswereld van de Binnenlands Bestuur-lezer staat, weerspreekt hij. ‘Ik spreek met ambtenaren die nu al zeggen dat dit soort overwegingen spelen. Wanneer ga je tegen je minister in? Wanneer zeg je: hier doe ik niet aan mee? Voor sommigen is dit al realiteit.’
Offers brengen
Veel voorbereidingsmaatregelen die de overheid volgens Van Daalen moet treffen, vragen om offers. Zo is het maar de vraag in hoeverre overheden bereid zijn af te kicken van de Microsoft-verslaving, die ons afhankelijk maakt van de Verenigde Staten. ‘Ik denk dat we als land veel te weinig strategisch nadenken over hoe onze kritieke infrastructuur, zoals IT-diensten, bestaat uit onderdeeltjes die uit andere landen komen. De oplossing is een alternatief bouwen. Het is moeilijk om een chipsfabriek te bouwen, dat kost jaren en miljarden euro’s. Maar geloof me, met de juiste mensen kun je in relatief korte tijd een eenvoudig alternatief voor Microsoft bouwen. Niet dat het makkelijk wordt, het is super complex. Maar dat we het niet doen, is een teken dat we niet goed beseffen wat Nederland op de langere termijn bedreigt en hoe we ons daartegen moeten weren.’
Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur 22 (inlog)
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.