Hoe Limburgse voorlopers bouwen aan digitale autonomie

De gemeenten Venray en Horst aan de Maas investeren gezamenlijk fors in digitalisering en (digitale) infrastructuur. Daarbij bouwen zij onder meer aan een eigen AI-omgeving die volledig op zelf beheerde hardware draait. Afdelingsmanager informatievoorziening Stefan Maas en wethouder Riny Coenders vertellen aan Binnenlands Bestuur over de koploperspositie van hun gemeenten.

In november kwamen zo’n honderd gemeenten samen bij een door A&O fonds en Venray georganiseerde ­themamiddag over de verdere digitalisering en de centrale rol van de medewerkers daarin. Venray trekt samen met Horst aan de Maas bekijks: ze zijn een van de eerste gemeenten die concrete stappen zetten om digitaal autonoom te worden.

Volgens Stefan Maas, afdelingsmanager informatievoorziening van beide gemeenten, is digitale autonomie inmiddels een thema dat onder invloed van geopolitieke ontwikkelingen steeds belangrijker wordt. Gemeenten moeten kunnen waarborgen dat hun gegevens veilig zijn, maar dat is lastig in een wereld waarin overheidsorganisaties sterk leunen op een klein aantal grote leveranciers, waarbij met name Microsoft erg dominant is.

Actuele back-up

Voor de duidelijkheid: ook Horst aan de Maas en Venray draaien nog op een Microsoft-cloudomgeving. Dat maakt gemeenten afhankelijk van beslissingen die buiten hun eigen invloedssfeer ­liggen. Juist daarom namen de twee ­Limburgse gemeenten maatregelen om grip op de eigen data te vergroten, vertellen Maas en Riny Coenders, wethouder van Horst aan de Maas. Haar gemeente en Venray zijn bezig met een ­actuele back-up van alle gegevens, zodat die niet verdwijnen als er iets verandert in de dienstverlening van de leverancier. Het is echter geen ideale situatie, erkent Maas. ‘Je hebt dan wel de beschikking over de gegevens, maar je hebt niet meer de toepassing.’

De gemeenten werken intussen ook aan diverse opensource-oplossingen, om los te komen van de zogeheten vendor-­lockins. ‘Bijvoorbeeld in onze backoffice-omgeving’, zo vertelt Maas. Ook op het gebied van beveiliging en de digitale werkplek kiezen de gemeenten voor eigen, ver uitgewerkte opensource-­oplossingen. ‘Omdat er een aantal “snelle jongens” bij onze gemeenten werkzaam zijn die zich hierin vastbijten en tot op de bodem uitzoeken hoe we om de ­vendoren heen kunnen werken, slagen we erin om stappen te zetten.’ Zoiets is niet vanzelfsprekend voor iedere ­gemeente, erkent hij.

Niet afwachten

Hoewel aanwezige kennis in de organisatie over digitale soevereiniteit cruciaal is, is het beschikbare budget eveneens een onmisbare factor. Horst aan de Maas en Venray investeerden al jaren ­geleden fors in digitalisering en (digitale) infrastructuur. Wethouder Coenders van Horst aan de Maas benadrukt dat gemeenten niet moeten wachten op landelijke maatregelen. ‘Het was voor onze ­gemeente een bewuste keuze om digitale autonomie te zien als een vorm van ­digitale beveiliging’, vertelt ze.

Wat scheelde bij de discussie vooraf om digitaal meer autonoom te worden, is dat de standpunten van de partijen in de ­gemeenteraad op dit terrein behoorlijk overeenkomen. ‘Dat geeft rust op het dossier’, vult ze aan. ‘Daardoor kan de organisatie zich richten op structurele keuzes in plaats van politieke discussies.’ Toch vinden veel gemeenten het soms lastig om hun raad te overtuigen van de noodzaak van digitale autonomie, met name omdat het extra geld kost. Wat Coenders betreft is het een investering in betrouwbaarheid en het veilig stellen van de gegevens van burgers, en dus geen overbodige luxe. Ze is daar duidelijk over: alle stappen die worden gezet zijn gericht op het veilig houden van gegevens, zoals het burgerservicenummer (BSN). En op het voorkomen dat gemeentelijke data in handen komen van leveranciers die daar invloed op krijgen en bijvoorbeeld geld gaan vragen voor toegang tot eigen data.

Daarom kijken Horst aan de Maas en Venray bij elke nieuwe applicatie nauwgezet naar wat er met de data gebeurt. De gemeenten gaan hierbij verder dan een standaard verwerkersovereenkomst: ze willen precies weten waar data worden opgeslagen, of dat in Nederland is, in Europa of elders. Alleen dan kunnen ze garanderen dat gegevens binnen het gewenste juridisch en bestuurlijk kader blijven.

Machtspositie

Als samenwerkende gemeenten op IT-gebied hebben Horst aan de Maas en Venray echter niet bepaald een machtspositie tegenover grote technologiebedrijven. Dat maakt samenwerking met andere gemeenten belangrijk. ­Gesprekken hierover zijn er gelukkig genoeg, maar vaak is dat nog eenrichtingsverkeer. ‘Ik had liever gezien dat anderen ons wat kennis kwamen brengen, in plaats van halen’, zegt Maas. Hij noemt het belang van een gezamenlijke aanpak in Nederland en Europa, waarin wat hem betreft de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) een nog grotere rol zou moeten spelen.

De beweging die nu zichtbaar is rondom Common Grounds, vindt de afdelingsmanager ook nog niet ver genoeg gaan: ‘Gemeenten hebben daadwerkelijke slagkracht nodig, zowel richting leveranciers als richting de ontwikkeling van nieuwe publieke digitale infrastructuur.’

Maas licht toe: ‘De VNG heeft inmiddels veel zaken hierover op papier goed uitgewerkt, bijvoorbeeld de position paper over digitale autonomie. Maar wij merkten op onze bijeenkomst dat veel gemeenten toch niet “van de kant ­komen”, omdat daadwerkelijke hulp of begeleiding rondom het loskomen van techreuzen ontbreekt. Praktische aan­wijzingen voor gemeenten die voor een ­inkoopproces of voor een nieuwe keuze staan, zijn er niet.’

Hoewel de VNG aan overkoepelende initiatieven werkt, kozen Horst aan de Maas en Venray er nadrukkelijk voor om zelf stappen te zetten. De gemeenten hebben bijvoorbeeld al een duidelijk uitgewerkte roadmap digitale transformatie, waarin eisen voor aanbestedingen zijn opgenomen. Zo moeten leveranciers ­minimaal waarborgen dat de gemeenten kunnen beschikken over hun eigen data, en dat die data in Nederland of Europa worden opgeslagen.

Eigen AI-infrastructuur

Daarnaast werken Horst aan de Maas en Venray aan een eigen AI-infrastructuur. Een bewuste keuze vanwege de privacygevoeligheid van de gegevens in  bijvoorbeeld het sociaal en ruimtelijk domein. De gemeenten willen beslist niet dat zulke data “ergens in de cloud verdwijnen” zonder zicht op waar ze precies terechtkomen. Afgelopen zomer startte de organisatie daarom met de opzet van een ­eigen AI-omgeving die volledig op zelf beheerde hardware draait.

Deze hardware aanschaffen is echter niet eenvoudig. De benodigde componenten worden vaak buiten Europa geproduceerd en zijn schaars door wereldwijde vraag. Grote datacenters hebben voorrang, waardoor gemeenten als Venray en Horst aan de Maas veel moeite moeten doen om de juiste onderdelen te bemachtigen. Toch ziet Maas het als bittere noodzaak om onafhankelijk te kunnen experimenteren met AI en toepassingen te ontwikkelen zonder dat de data de ­eigen gemeentelijke omgeving verlaten.

Cultuur

De vooruitstrevende aanpak heeft ook een intern effect. Het werken aan digitale autonomie trekt medewerkers aan en motiveert degenen die er al werken. Coenders ziet dat terug in haar organisatie: medewerkers komen ­geïnspireerd terug van bijeenkomsten waar hun werk aanslaat. Maas benadrukt dat de cultuur rondom digitalisering is veranderd. De gemeente ziet technologie niet als kostenpost, maar als onderdeel van dienstverlening en organisatieontwikkeling.

Die cultuur helpt ook in de schaarse arbeidsmarkt voor IT’ers. Door in te zetten op digitalisering en AI, wordt het werk aantrekkelijker en toekomstbestendiger. Bovendien ziet de organisatie mogelijkheden om met behulp van AI de arbeidsdruk te verlagen, bijvoorbeeld door plannen op te stellen of processen slimmer in te richten. Daarbij is steeds het uitgangspunt: AI helpt medewerkers, maar neemt nooit het denken over.

Het oplossen van deze technische en ­organisatorische uitdagingen rondom ­digitaal autonoom worden vraagt al met al veel energie van een organisatie. ­Coenders is blij met de koploperspositie van Horst aan de Maas in de samenwerking met Venray, maar benadrukt dat dit niet vanzelf gaat. Het kost tijd, inzet en middelen om deze stappen te zetten. ­Precies daarom pleit ook zij voor meer samenwerking tussen gemeenten, ondersteund door de VNG. ‘Horst aan de Maas en Venray alleen kunnen op zich niet zoveel, maar wat wij wel kunnen, doen we’, aldus de wethouder.

Helder doel

Voor Horst aan de Maas en Venray is het doel voor de komende jaren helder. De gemeenten willen over vijf jaar ­vrijelijk kunnen beschikken over hun ­data, zonder dat een leverancier of geopolitieke situatie de dienstverlening in gevaar kan brengen. Ze willen minder afhankelijk zijn van externe partijen, ­weten dat de gegevens veilig staan en dat de dienstverlening doorloopt.

Medewerkers en inwoners moeten ­kunnen zeggen dat het slim georganiseerd is, zonder dat zij hoeven te begrijpen wat er onder de motorkap gebeurt. ‘Daarvoor is een gezonde balans nodig tussen digitale en persoonlijke dienst­verlening, waarbij veiligheid en ­betrouwbaarheid leidend blijven’, besluit Coenders.