De gemeente Sittard-Geleen is in gemeenteland koploper geworden in het gebruik van open source-software. Door zoveel mogelijk zelf ontwikkelde én gedeelde oplossingen te gebruiken, wil de gemeente minder afhankelijk worden van commerciële Amerikaanse leveranciers. ‘Digitale onafhankelijkheid is geen luxe, maar een randvoorwaarde voor een toekomstbestendige overheid’, aldus adviseur Patrick Duchateau en enterprise-architect Charlotte Schoonbrood.
Hoe Sittard-Geleen minder afhankelijk wordt van Amerikaanse techreuzen
Met open source kan een gemeente ook voorkomen dat cruciale gemeentelijke software onder buitenlandse wetgeving komt
Open source software biedt volgens de gemeente duidelijke voordelen ten opzichte van de gesloten variant: meer transparantie, samenwerking en controle. ‘Doordat de broncode bij open source vrij toegankelijk is, kan iedereen, van inwoners tot experts, inzien hoe systemen werken en welke logica wordt toegepast. Dat maakt digitale processen controleerbaar en toetsbaar. Dat past bij de publieke verantwoordelijkheid die gemeenten dragen.’
Ook speelt bij de keuze voor open source mee dat bestaande gesloten pakketten steeds vaker knellen. ‘We lopen als gemeente vast met de huidige oplossingen’, leggen Schoonbrood en Duchateau uit. ‘Common Ground vergroot de veerkracht van gemeenten doordat we schaarse expertise bundelen en sneller kunnen inspelen op maatschappelijke opgaven en het verbeteren van de dienstverlening. Één van de realisatieprincipes van Common Ground is: we geven de voorkeur aan open source software.’
Voorkomen afhankelijkheid
Het belangrijkste punt is voorkomen van afhankelijkheid van leveranciers. ‘Door een markt te creëren rondom een open source product voorkom je een vendor lock-in. Je kunt altijd overstappen naar een andere marktpartij. Als je tevreden bent over een systeem, hoef je na afloop van een contract niet alles te migreren. Je koopt enkel opnieuw de diensten in op het open source product bij één van de marktpartijen.’
Met open source kan een gemeente ook voorkomen dat cruciale gemeentelijke software onder buitenlandse wetgeving komt. ‘Als je als gemeente software afneemt bij een Nederlandse partij die vervolgens wordt overgenomen door een niet-Europees bedrijf, dan ga je van digitaal soeverein naar niet digitaal soeverein. Denk aan het recente voorbeeld van Zivver omtrent veilig mailen. Bij open source software is dit probleem bij een gezonde markt niet aanwezig.’
En er is zelfs een wettelijke basis voor het gebruik van open source, maar daar wordt vrijblijvend mee omgesprongen. ‘De overheid hanteert een open source tenzij-beleid. De Wet implementatie Open Data Richtlijn maakt duidelijk dat voor gemeenten een inspanningsverplichting geldt: open source ontwikkelen, communities faciliteren en bestaande software open source maken.’
Draagvlak vinden binnen de gemeente
Volgens Duchateau en Schoonbrood vraagt een overstap naar open source om overtuigingskracht. ‘Het creëren van draagvlak kost tijd en aandacht. Daarom zijn we bewust gestart met onderdelen die de ambtenaren in de primaire processen niet direct raakten. Zo konden we in een veilige setting laten zien dat open source ook voor kritische oplossingen daadwerkelijk werkt.’
Bestuurders willen vooral zien hoe open source de dienstverlening verbetert. ‘Denk aan een open source MijnOmgeving, waarmee we in samenwerking met andere componenten de digitale dienstverlening kunnen verbeteren. Op dat niveau draait het niet meer om techniek, maar om maatschappelijke meerwaarde.’
Nieuwe manier van werken
Zoveel mogelijk open source werken betekent ook een nieuwe manier van denken en organiseren. De gemeente bouwt daarom mee aan een infrastructuur die onafhankelijk blijft. Zoals het Haven-platform. Dit is een groeiende gestandaardiseerde cloud-hosting omgeving voor gemeentelijke applicaties. ‘Waar je open source software op draait, is minstens zo belangrijk als de software zelf. Je hebt minimaal een Haven-compliant omgeving nodig om te voorkomen dat je ongemerkt opnieuw in afhankelijkheden belandt’, vertellen Schoonbrood en Duchateau. Daarvoor is wel nieuwe kennis nodig. ‘Het beheren van een Haven-omgeving en componenten daarop vereist andere vaardigheden dan gemeenten gewend zijn vanuit traditionele IT. Gemeenten zullen hierin moeten investeren, bijvoorbeeld via training of externe expertise.’
Ook waarschuwt Sittard-Geleen voor schijnoplossingen. ‘Niet alles wat ‘open’ lijkt, is ook echt open. Sommige leveranciers bieden slechts een deel van hun software open aan of hanteren beperkende licenties. Gemeenten moeten daar kritisch naar kijken.’ Bovendien heerst er nog veel misverstand over open source. ‘Bij velen bestaat de indruk dat open source automatisch betekent zonder ondersteuning. Een hardnekkige mythe. Je hebt juist de vrijheid om te kiezen met wie je samenwerkt en onder welke voorwaarden.’
Wat levert het op?
De voordelen van zoveel mogelijk open source werken zijn volgens Sittard-Geleen al merkbaar. ‘Bij Common Ground bepalen de gemeenten wat er gebouwd wordt. Bij open source hebben wij maar ook andere marktpartijen inzicht in de broncode. Dat maakt dat je ook een andere marktpartij kan laten bijdragen aan de ontwikkeling van het product en dus niet afhankelijk bent van één leverancier.’
Het levert meer grip op data en technologie op. ‘Door te werken met open source en Common Ground binnen een geschikte Haven-omgeving behouden gemeenten controle. Je bent minder afhankelijk van commerciële belangen en kunt keuzes maken die passen bij publieke waarden.’
Ook is het vaak betaalbaarder. ‘Voor sommige oplossingen is de closed source variant voor kleine en middelgrote gemeenten onbetaalbaar, terwijl de open source variant dat wel is. Voor dezelfde kosten als de jaarlijkse closed source variant kunnen we twee jaar ontwikkelen en een dienstverleningsovereenkomst financieren.’ Bovendien brengt het voordelen met zich mee voor innovatie. ‘We zien oplossingen sneller tot stand komen die beter aansluiten op de behoeften van gemeenten. Doordat we samen bouwen met andere gemeenten voorkomen we dubbel werk en delen we kosten en kennis.’
Nieuwe open source-plannen
In 2025 zet Sittard-Geleen wederom concrete stappen richting een maximale inzet van open source. Zo ging begin dit jaar de nieuwe open source-website live. Ook werkt de gemeente aan een open source datavirtualisatieoplossing waarmee applicaties ontsloten worden volgens het Gemeentelijk Gegevensmodel. Daarnaast worden bestaande applicaties overgezet naar het open source-platform Appsemble. ‘Alle applicaties stellen we open source beschikbaar, zodat ook andere gemeenten hiervan kunnen profiteren.’
Ook op het gebied van basisregisters en integratie zijn er vorderingen. ‘Haalcentraal BRP hebben we werkend. We verwachten binnen twee maanden gebruik te kunnen maken van OpenFormulieren, NlPortal en het authenticatieplatform van Anoigo.’ Verder onderzoekt de gemeente hoe processen als bezwaar en beroep volledig binnen een open source Common Ground-straat kunnen worden geplaatst. En er lopen pilots met Nextcloud om veilig lokaal bestanden te beheren, terwijl medewerkers in Microsoft 365 blijven werken.
Samen sterker
Het advies aan andere gemeenten van Sittard-Geleen: durf de stap te zetten. ‘Begin klein, kies een concreet vraagstuk en bouw vandaaruit verder. Samenwerking is essentieel: hoe meer gemeenten meedoen, hoe sterker en duurzamer het ecosysteem wordt. Het vraagt lef en visie, maar levert veel op voor je organisatie én voor de samenleving.’
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.