Hoe politici zelf online haat en bedreigingen aanwakkeren op sociale media

In oktober 2023 bracht het onderzoek Spelen met Vuur van Data School met een grootschalige netwerkanalyse aan het licht hoe de wisselwerking tussen sociale media en parlementaire debatten woede aanwakkert en de toon verhardt, met radicalisering en zelfs bedreigingen als gevolg. Twee jaar later blijkt dat ondanks de waarschuwingen uit het rapport Kamerleden en kabinetsleden zeer actief blijven op deze platforms.

Het omvangrijke onderzoek liet op basis van tientallen miljoenen berichten op Twitter (inmiddels X), Telegram en gevoerde gesprekken in de Tweede Kamer zien dat woede en frustratie steeds vaker een centrale rol spelen in politieke discussies. Parlementaire debatten worden bewust gebruikt om deze emoties aan te wakkeren, waarna ze via sociale media verder escaleren. De woede die daar ontstaat, draagt uiteindelijk bij aan verdere polarisatie en zelfs radicalisering, zo waarschuwen Science Lead Mirko Tobias Schäfer en onderzoeker Jeroen Bakker van Data School, een onderzoeksgroep van de Universiteit Utrecht. Uit de data-analyses bleek onder meer dat bepaalde sleutelwoorden die verband houden met radicalisering steeds vaker voorkomen in online discussies, met name op platforms als X en Telegram. Dit wijst erop dat extreme denkbeelden gemakkelijker hun weg vinden naar de mainstream van het politieke debat.

Heks en tribunalen

Het onderzoeksteam van Data School concludeerde onder meer dat politici qua taalgebruik vaak een voorbeeldrol vervullen voor burgers op sociale media door het gebruik van ‘sleutelwoorden’. Ze slaagden er meermaals in om door één term te introduceren het politieke taalgebruik op sociale media aantoonbaar te veranderen, vertelt Bakker. ‘Dit zagen we bijvoorbeeld bij het woord “tribunalen”, dat nadat Pepijn van Houwelingen het gebruikte, van de ene op de andere dag als een soort uitsmijter werd ingezet bij vele berichten.’

Hetzelfde gebeurde bij het woord "heks", dat Geert Wilders gebruikte om Sigrid Kaag te beledigen. Deze sleutelwoorden kwamen naar voren op momenten waarop er veel activiteit was rondom politici uit de Tweede Kamer. ‘We lieten ons telkens leiden door wat er gebeurde op het platform om aan de hand daarvan te bepalen welke woorden we wilden onderzoeken. Op die manier lukte het om zaken zichtbaar te maken die anders niet zo snel opvielen.’

Vicieuze cirkel van verharding

Een zorgwekkende conclusie van het onderzoek is dat de verhitte debatten in de Tweede Kamer niet alleen een reflectie zijn van wat er online speelt, maar dat debatten ook actief sociale media voeden.Zo ontstaat een vicieuze cirkel waarin verharding en radicalisering elkaar versterken.

‘Kamerleden zitten tijdens debatten steeds vaker op hun telefoon om intussen op X wél iets te roepen. Het live commentaar op een debat levert tegenwoordig meer bereik op dan het debat zelf.’ Volgens Schäfer is het een misvatting dat sociale media zoals X een geschikte plek zijn om debat te voeren. ‘X is voor Kamerleden vooral een plek om zichzelf voor het grote publiek te profileren tegenover andere politici’, besluit hij.

Van belediging naar bedreiging

Naast het aantonen van de verharde toon was het identificeren van radicalisering op de platforms ook een onderzoeksdoel. ‘Radicalisering begint immers met het dehumaniseren van mensen. De volgende stap is demoniseren. We merkten aan de uitingen dat gebruikers op Telegram verder waren geradicaliseerd dan die op X. Dit was echter nog in de periode waarin Twitter nog geen X was en er nog moderatie plaatsvond. Doodsbedreigingen werden toen nog regelmatig verwijderd.’ Het lijkt daarnaast geen toeval dat bedreigingen aan bestuurders, zowel landelijk als lokaal, steeds vaker voorkomen. Zo had 45 procent van alle decentrale politieke ambtsdragers het afgelopen jaar te maken met een vorm van agressie of intimidatie.

Politici moeten elkaar beter beschermen

Schäfer: ‘Bedreigingen vormen de laatste stap, maar voor een functionerende democratie is het essentieel dat burgers elkaar respecteren als medeburgers en niet gedehumaniseerd worden door politici. Zoiets kan tot vreselijke situaties leiden.’ Wat Schäfer betreft dienen raadsleden en Kamerleden hun collega’s beter te beschermen, ook als het politieke tegenstanders betreft. ‘We zien dat raadsleden en Kamerleden steeds vaker beledigingen richting politieke opponenten delen, die vervolgens weer bedreigingen uitlokken. Wanneer je je collega’s hier niet tegen beschermt, ondermijn je de democratie’, aldus Schäfer.

Spelen met Vuur werd aangeboden aan de Tweede Kamer op de dag dat de Tweede Kamer en de media vooral bezig waren met de Hamas-aanval op Israël in oktober 2023. Zo’n twee jaar later lijkt het er niet op dat Kamerleden hun gedrag op sociale media hebben aangepast.

‘Wat ik graag zou willen meegeven, is dat sociale media niet de stem van het volk zijn. Iedereen die iets met openbaar bestuur te maken heeft, zou zich daarvan bewust moeten zijn. Je luistert niet naar de stem van het volk, maar naar een select groepje mensen die actief zijn op het platform’, vertelt Bakker. In een periode waarin veel mensen Twitter zagen als een online dorpsplein, bevond in werkelijkheid zo’n 40 procent van de gebruikers zich in de FvD-hoek, zo leggen de onderzoekers uit. ‘Het was alleen geen dorpsplein, maar slechts één kroeg aan het dorpsplein, met bovendien een kroegbaas die zijn eigen regels bepaalt. Dat besef begint nu gelukkig meer in te dalen bij overheidsorganisaties.’

Schäfer en Bakker zouden graag met vervolgonderzoek aan de slag gaan, met name omdat zij zich in Spelen met Vuur hebben gericht op de momenten met de meeste engagement en hoogste interactie. Nu vinden ze juist het effect van sociale media op het discours van middenpartijen interessanter. ‘Want die partijen kunnen er gezamenlijk voor kiezen om radicalisering en dehumanisering op sociale media uit te sluiten en de open digitale samenleving wél de ruimte te geven.’

Vervolgonderzoek

Een vervolgonderzoek met berichten op X zal echter nagenoeg onmogelijk zijn, nu Twitter X heet en Elon Musk er de scepter zwaait. Na de overname werd de werking van het platform onmiddellijk minder transparant en probeerde Musk op allerlei nieuwe manieren geld te verdienen. ‘Het lukte eerder om zo’n 10 miljoen berichten per maand gratis binnen te halen via een achterdeurtje, direct vanuit de servers van Twitter. Dat was toen nog volledig kosteloos. Sinds de overname hangt daar een prijskaartje aan: ongeveer 5000 dollar voor maximaal 1 miljoen berichten per maand. Als we ons onderzoek opnieuw zouden uitvoeren kost dat ongeveer 200.000 dollar. Door de kosten is het eigenlijk onmogelijk geworden om overzicht te houden over wat er precies gebeurt op deze platforms. Terwijl ze daartoe volgens Europese wetgeving wel verplicht zijn. Er is nu geen manier meer om kritisch te kijken naar hoe deze platformen het publieke debat beïnvloeden. Een erg kwalijke zaak.’

Opkomende nieuwe platforms

Er zijn inmiddels diverse nieuwe platforms die flink gegroeid zijn door vertrekkende X-gebruikers. Bakker merkt echter op dat een overstap naar andere platforms zoals BlueSky geen garantie biedt voor een meer gebalanceerd debat: ‘Sommigen zeggen dat BlueSky voelt als het oude Twitter, maar ik weet niet of die ontwikkeling positief is. Op Telegram zien we bijvoorbeeld dat er vaak maar één geluid overheerst, wat een sterk zelfversterkend effect heeft. Twitter was niet per se een echokamer; mensen kwamen daar nog in aanraking met andere standpunten. Op Telegram is daar nauwelijks sprake van.’

Volgens Bakker is het zorgwekkend dat X steeds meer een eenzijdig platform wordt. ‘Voor de gemiddelde gebruiker voelt het misschien prettig om zich in een omgeving van gelijkgestemden te bevinden, maar voor een goed geïnformeerd publiek is dat niet wenselijk. Mensen moeten geconfronteerd blijven worden met andere meningen en opvattingen. Dat is cruciaal voor een gezonde democratie.’