Bijzonder hoogleraar Jiska Engelbert brengt in haar oratie een ode aan de dwarsliggers binnen de lokale overheid. Volgens haar krijgen zij steeds minder ruimte naarmate de belofte van verantwoorde digitalisering in steden en gemeenten weerklinkt.
‘De dingen juist doen is niet per se de juiste dingen doen’
Bijzonder hoogleraar Jiska Engelbert breekt een lans voor de dwarsliggers binnen de lokale overheid.
Even slikken
Het is even slikken om de oratie van Jiska Engelbert te lezen. Waar Binnenlands Bestuur sinds jaar en dag artikelen publiceert over het belang van allerhande assessments voor algoritmische toepassingen – van het Data Protection Impact Assessment (DPIA) tot het Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA)– stelt de bijzonder hoogleraar dat ambtelijk vakmanschap méér is dan het volgen van protocollen. En terwijl dit medium bestuurders aan het verstand probeert te peuteren dat ze nú werk moeten maken van digitale autonomie, werpt Engelbert tegen dat je de kern van het probleem mist als je de ene vorm van technologie probeert te verruilen voor de andere.
Wie is deze zelfverklaarde dwarsligger, die sinds een jaar bijzonder hoogleraar op de Ien Dales Leerstoel ‘Overheid als arbeidsorganisatie’ aan de Universiteit Leiden is? Waar gaat het volgens haar dan wél om, als verantwoorde digitalisering en het losmaken van big tech blijkbaar niet afdoende zijn?
Sociaal construct
Als bijzonder hoogleraar houdt Engelbert zich bezig met leiderschap in digitale transities, digitale innovaties en transformatie van publieke dienstverlening, met speciale aandacht voor decentrale overheden. De socioloog is zich ervan bewust dat de slimme stad een ‘sociaal construct’ is. Dat betekent niet dat het een verzinsel is, maar wel dat het een specifieke visie is op de relatie tussen technologie, steden en de rol van de lokale overheid. ‘Die visie is van invloed op de keuzes die een lokale overheid maakt’, zegt Engelbert. ‘Bijvoorbeeld ten aanzien van de verdeling van publieke middelen, wie als leider wordt gezien en wat voor innovatie doorgaat.’
Er is niet zoiets als een lokale overheid ‘voordat’ er ‘nieuwe’ technologieën werden geïntroduceerd.
Bijzonder hoogleraar Jiska Engelbert
New Public Management
In al die keuzes sijpelt de ideologie van het New Public Management door. De stroming die overheden vanaf de jaren tachtig aanspoorde om zich meer als bedrijven te gedragen, heeft volgens haar nog altijd grote gevolgen voor de manier waarop we nadenken over leiderschap en ambtelijk vakmanschap. Nieuwe technologieën landen bij de lokale overheid op een voedingsbodem van spreadsheets en Key Performance Indicator (KPI’s), wat evengoed technologieën zijn, benadrukt Engelbert. ‘Er is dus niet zoiets als een lokale overheid ‘voordat’ er ‘nieuwe’ technologieën werden geïntroduceerd.’
Sinds eind vorige eeuw is er weinig ‘nieuw’ aan datagedreven werken. En daar komt nog iets bij: ‘Gemeenten hebben steeds meer verantwoordelijkheden, met minder middelen. Een consultant of techbedrijf belooft het volgende: “Met onze disruptieve technologie kunnen jullie zorgen voor optimale dienstverlening aan de burger als klant. En met deze protocollen kun je heel zorgvuldig laten zien dat je tracht de dingen juist te doen”.’
Assessments formaliseren het belang van op een vroeg moment kritisch naar technologie kijken.
Paradoxaal
Maar de dingen juist doen, is niet per definitie hetzelfde als de juiste dingen doen, zegt ze. Het lijkt paradoxaal: verantwoorde digitalisering betekent dat er wordt gedigitaliseerd met aandacht voor publieke waarden, zoals veiligheid, transparantie en de privacy van inwoners. Dan krijgen kritische tegengeluiden toch juist méér gehoor? Nee, zegt Engelbert, er worden assessments uitgevoerd voordat de technologie wordt geïmplementeerd. Dat is niet hetzelfde.
‘Die assessments formaliseren het belang van op een vroeg moment kritisch naar technologie kijken. Natuurlijk is dat belangrijk, maar het is niet afdoende. De publieke waarden waarover het gaat, zijn vaak weinig controversieel. Het gaat bijvoorbeeld nauwelijks over sociale rechtvaardigheid of solidariteit. Ook zijn de assessments gericht op de technologie. Ze bevragen niet de werkpraktijken binnen de lokale overheid. Je kunt bijvoorbeeld wel streng controleren of een algoritme niet discrimineert, maar dat laat onverlet dat de gemeentelijke organisatie bijvoorbeeld heel negatief, want vanuit wantrouwen, naar uitkeringsgerechtigden kijkt.’
Drie verdedigingslinies voor algoritmes
De logica van New Public Management is een logica van wantrouwen, niet alleen tegenover de burger, maar ook tegenover de ambtenaren. Die moeten bewijzen dat ze te vertrouwen zijn, door zich te verantwoorden. Engelbert noemt het typerend dat de gemeente Rotterdam drie ‘verdedigingslinies’ heeft ingesteld voor algoritmes. Pas als de proceseigenaren, een algoritme-expert én de algoritme-adviesraad hebben gecontroleerd dat een algoritme een reeks testen en protocollen succesvol doorstaat, mag het algoritme worden ingezet.
‘Kortom, wanneer ambtenaren kunnen laten zien dat hun resultaten conform de prestatie-indicatoren van een project zijn en dat daarmee tegemoet wordt gekomen aan de klantbehoefte, dan werken ambtenaren vanuit hun vak-ethiek en wordt het algemeen belang van burgers gediend’, stelt ze in haar oratie. Ze noemt het een armoedige verbeelding van de manier waarop ambtenaren de rechten van burgers en bedrijven kunnen dienen.
Hoe ziet een betere inzet van digitalisering eruit?
‘Wanneer een algoritme bijdraagt aan het recht op het ambtelijk vakmanschap van de ambtenaar en het recht van alle inwoners om te mogen floreren. Het recht om niet angstig te zijn dat je benadeeld wordt, gediscrimineerd wordt, of ten onrechte als een probleem wordt gezien.’
De kans op een nieuw toeslagenschandaal is heel groot.
Bemoedigende initiatieven
In de leerstoel gaat ze op zoek naar best practices van die alternatieve innovatie.
‘Ik weet dat ze er zijn, maar binnen het verhaal van visionair digitaal leiderschap komen ze niet bovendrijven.’ De komende vier jaren tekent ze deze voorbeelden op en onderzoekt ze wat er voor nodig is om ermee door te dringen tot de top. Te beginnen in haar woonplaats Rotterdam, waar veel bemoedigende initiatieven plaatsvinden.
Zo werkt een aantal ambtenaren volgens de zogenaamde ‘doorbraakmethode’, waardoor burgers de regie krijgen om te identificeren welke hulp echt nodig is. Ook heeft een Rotterdamse ambtenaar ‘stadsluisteren010’ opgezet, dat probeert om ambtenaren vanuit democratische kaders naar burgerparticipatie te laten kijken. Daarnaast zijn er tal van bewonersinitiatieven en wijkcollectieven die de gemeentelijke organisatie actief helpen om betere plannen te maken.
Dwarsligger zou een geuzennaam moeten zijn
Dwarsliggers cruciaal
Deze ambtenaren en bewoners worden echter nog onvoldoende omarmd door de gemeente, aldus de Ombudsman Rotterdam-Rijnmond. ‘Ze worden gezien als dwarsliggers die de trein van een efficiëntie lokale overheid nodeloos vertragen’, zegt Engelbert. ‘Maar dwarsliggers zijn cruciaal om het spoor op de gewenste breedte te houden, zodat de trein niet ontspoort. Het rekt het spoor op. Het beweegt mee. Maar de dwarsligger doet iets wezenlijk anders dan de gestroomlijnde trein, die doorraast vanuit visionaire leiderschap dat meent dat we dóór moeten naar het volgende station en dat iedereen mee moet. Dwarsligger zou een geuzennaam moeten zijn.’
Oratie
Vanuit de Ien Dales leerstoel is Dr. Jiska Engelbert in 2024 benoemd tot bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Op 24 november 2025 aanvaardt ze het hoogleraarsambt met het uitspreken van haar oratie: “Het algemeen belang van dwarsliggers: Een publieke verbeelding van leiderschap en innovatie binnen lokale overheden in digitale tijden.”
De Ien Dales Leerstoel is verbonden aan de Universiteit Leiden en richt zich op ‘de overheid als arbeidsorganisatie’. De leerstoel is gevestigd bij de Faculteit Governance and Global Affairs (Instituut Bestuurskunde) en wordt gezamenlijk ingevuld door Jiska Engelbert en prof. dr. Zeger van der Wal. De leerstoel is ingesteld door de Stichting CAOP, met ondersteuning van de Stichting Bijzondere Leerstoelen. Het hoogleraarschap van Jiska Engelbert wordt mede gefinancierd door het A&O fonds Gemeenten.
Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur 20 (inlog)
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.