‘Betrek tijdig een jurist bij een innovatieproject’

Of het nu gaat om AI of kwantumtechnologie, de vraag blijft relevant hoe transparantie, vertrouwen en legitimiteit van overheidsoptreden behouden blijven. Dit is het onderzoeksterrein van Jurgen Goossens, hoogleraar Staatsrecht aan de Universiteit Utrecht.

Blockchain

Hypes komen en gaan, maar publieke waarden blijven altijd bestaan. Zo ongeveer zou je de gedachte kunnen samenvatten achter het interdisciplinaire NWO-project CHAIN, dat liep van 2020 tot 2025, onder leiding van professor Goossens. CHAIN onderzocht hoe overheden publieke, rechtsstatelijke waarden kunnen borgen wanneer zij innoveren met algoritmische systemen. De naam CHAIN knipoogt weliswaar naar blockchain, maar de afkorting staat voor Connecting Humankind through Algorithms and Information Networks.

Enkele jaren geleden was experimenteren met blockchain hot en happening, ook in gemeenteland. Emmen innoveerde met blockchain in de Energieknip-app, die subsidies toekent voor energiebesparende maatregelen. Het CJIB werkte samen met Eindhoven en Den Haag aan de Rode Knop pilot, waarmee inwoners een financiële noodstop konden inroepen bij betalingsonmacht.

‘Ik schatte toen in dat het enthousiasme voor blockchain zou worden opgevolgd door nieuwe hypes in digitaliseringsland,’ zegt Jurgen Goossens. CHAIN focuste vooral op de aandacht die in de praktijk werd geschonken aan de onderliggende vragen over het borgen van rechtsstatelijke waarden. Goossens: ‘Welke publieke waarden moeten leidend zijn wanneer de overheid experimenteert en innoveert met de inzet van algoritmische systemen? En welke spanning kan er optreden tussen die publieke waarden?’

Niet evenredig verdeeld

De aandacht voor publieke waarden is niet evenredig verdeeld over gemeenten, ziet Goossens. Deels heeft dat te maken met de hoeveelheid personeel, kennis en middelen waarover men beschikt. Grote gemeenten als Amsterdam en Rotterdam zijn in staat om niet alleen een waardenkader te ontwikkelen, maar het ook actief in de praktijk te brengen. Kleinere gemeenten hebben minder juristen en andere specialisten op het gebied van digitalisering en publieke waarden in dienst. Daardoor is het vaak lastig voor hen om tijdig aan te schuiven bij innovatieprojecten, of bij aanbesteding geschikte contractuele inkoopvoorwaarden te bedingen.

Eén van de geleerde lessen van CHAIN luidt: het tijdig betrekken van juristen is geen last maar een must. Wordt het vaak als last ervaren?

‘Innovatietrajecten starten doorgaans met veel enthousiasme. Er worden middelen toegekend aan de hype van dat moment en er ontstaat een positieve dynamiek, waarbij technologie vaak als oplossing wordt gezien voor maatschappelijke problemen. Wij merken inderdaad dat juristen dan vaak als een last worden ervaren.’

Op tijd om tafel

Nu zíjn juristen doorgaans geen feestneuzen. Je zal maar een mooie, toegankelijke app bouwen en vervolgens te horen krijgen dat er een saaie, lelijke rechtsmiddelenclausule moet komen die de inwoner wijst op de mogelijkheden om bezwaar en beroep in te dienen. Gelukkig ontstaat er desondanks besef dat medewerkers van verschillende beleidsdomeinen op tijd rond de tafel moeten, om te voorkomen dat een digitaal product of dienst niet rechtmatig is.

‘Er kunnen onrechtmatigheden optreden waardoor burgers in de knel komen,’ zegt Goossens. ‘Dat leidt tot wantrouwen naar de overheid, terwijl het vertrouwen in de overheid al dalend is. Uit onderzoeken blijkt dat het vertrouwen in technologie ook heel ­precair is. Soms moet je pas op de plaats durven maken en een innovatietraject tijdig stoppen of aanpassen. Juristen kunnen niet alleen bijdragen aan de rechtmatigheid, maar ook aan de betrouwbaarheid en legitimiteit van innovatieprojecten.’

Help met opschalen

Geregeld gaat het ook goed: in hoog tempo ontwikkelen decentrale overheden maatschappelijk verantwoorde innovaties. Hij pleit ervoor dat de rijksoverheid helpt bij de opschaling van de meest veelbelovende, zodat kleinere gemeenten niet steeds zelf op zoek moeten gaan naar innovaties. Neem de experimenten met de inzet van generatieve AI om bezwaren deels geautomatiseerd af te handelen. Goossens: ‘Daar ontstaan allerlei innovaties die de ene keer door de rechtsstatelijke beugel kunnen en de andere keer flirten met de maatschappelijk verantwoorde grenzen.’

Met collega’s schreef hij het boek ‘Zinvol contact met de overheid en de rol van de gemeentejurist’. Dat beargumenteert dat technologische innovatie het fundamentele recht op zinvolle interactie met het bestuur niet in de weg mag staan. Het is een onderwerp waar ook in gemeenten aandacht voor is. ‘De jurist van de toekomst vraagt niet alleen naar het toepasselijke recht, maar ook naar wat de burger nodig heeft.’ Gemeenten die experimenteren met het gebruik van generatieve AI bij bezwaren, bedden vaak in hun werkprocessen in dat een bezwaarmaker eerst een telefoontje kan verwachten. Een goede zaak, volgens Goossens. ‘Vraag eerst wat het onderliggende probleem is, vooraleer je in een juridische dynamiek belandt.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur 22 (inlog)