Een hedendaagse sociaaleconomische hervormingsagenda betreft de overstap van verzorgingsstaat naar participatiemaatschappij. De verzorgingsstaat is primair gericht op inkomensbescherming en herverdeling van de primaire inkomensverhoudingen. In de participatiemaatschappij van de toekomst dient ‘samen leven, samen werken’ (motto van het regeringsakkoord van het huidige kabinet) voorop te staan. Het gaat om activering en het nemen van verantwoordelijkheid van en door burgers, met behoud van onderlinge solidariteit.
De fiscus als maatschappijhervormer
Belasting wordt primair geheven om de schatkist te vullen. Maar tegelijkertijd is de belastingheffing een belangrijk sturingsinstrument,…
Hoe kan het belastingstelsel bijdragen aan de totstandkoming van een solidaire participatiemaatschappij? Hierover ging de Willem Dreeslezing die op 11 april van dit jaar werd gehouden door Leo Stevens, emeritus hoogleraar fiscale economie en lid van de SociaalEconomische Raad. Van deze lezing is een publicatie verschenen waarin de schriftelijke versie van de lezing (twintig pagina’s) wordt gelardeerd met een breed uitwaaierende beschouwing over de rol van fiscaal beleid in de verzorgingsstaat en het wenselijke fiscale instrumentarium ter bevordering van een sociale participatiemaatschappij.
Met de term ‘solidaire participatiemaatschappij’ doelt Stevens op het vinden van de juiste balans tussen concurrentie en solidariteit, tussen het streven naar excellentie en het bieden van sociale bescherming. Het is lastig om dit ideaalbeeld concreet in te vullen. Stevens geeft een aantal handvatten. Zo moet in de solidaire participatiemaatschappij de voorkeur worden gegeven aan gedecentraliseerde, lokale beleidsvorming boven centraal gestuurd beleid dat is gevat in onpersoonlijke regelsystemen.
Hij pleit dus voor versterking van het subsidiariteitsbeginsel, mede omdat het bestuurlijke rendement van burgerinitiatief en gemeenschapsgevoel soms hoger is dan dat van de planbureaucratie. Hij vindt dat de verzorgingsstaat in dit opzicht gefaald heeft. In het algemeen vorm gegeven regelingen is het onmogelijk een onderscheid te maken tussen de sociaal zwakkeren voor wie de collectieve voorziening bedoeld is en ‘profiteurs’. Dit probleem heeft vervolgens geleid tot generieke bezuinigingen waarbij beide groepen over één kam werden geschoren.
Monitoringsdrift
Om een omslag van de oude naar de nieuwe maatschappijvorm te bewerkstelligen, bepleit Stevens voorts vermindering van de onnodig hoge, regel en belastingdruk. Dat is echter gemakkelijker gezegd dan gedaan, zo is de afgelopen twintig jaar reeds gebleken. Interessanter dan deze stellingname is daarom de uitwerking die Stevens ervan geeft. Hij vindt de nadruk van het kabinet op een kwantitatieve vermindering van de regeldruk te eenzijdig. Het gaat er niet zozeer om dat de hoeveelheid regels afneemt, maar dat verkeerde, want tegenstrijdige of onzinnige regels worden geëlimineerd.
Ambtenaren moeten af van de krampachtige monitoringsdrift. Het beeld van de calculerende burger is aan vervanging toe. Als de burger wordt beschouwd als betrouwbare participant kunnen open normen gedetailleerd uitgewerkte regelingen vervangen. Het toezicht moet eveneens zijn gericht op versterking van de vertrouwensrelatie tussen burger en overheid. De Belastingdienst heeft met de introductie van zogenoemd horizontaal toezicht volgens Stevens een stap in de goede richting gezet. Deze nieuwe wijze van handhaving differentieert in globaal toezicht op trouwe nalevers en repressief toezicht voor de malafide sector.
Stevens vestigt voorts de aandacht op de belastingherzieningen die structureel in veel te krap bemeten tijdschema’s worden ingepast met alle gevolgen van dien. In plaats van opzichtige regelproductie zou voorwaardenscheppend beleid de voorkeur verdienen. Daarvoor is echter een terughoudende bedachtzaamheid nodig die zich slecht verdraagt met de hedendaagse politieke scoringsdrift.
Belastingsubsidies
Met onderbouwde voorstellen komt Stevens als het gaat om vereenvoudiging van de diverse belastingsubsidies in de ondernemingssfeer. Hij is voorstander van een uniform btw-tarief en afschaffi ng van de dividendbelasting en pleitbezorger van de overstap naar een integrale loonsomheffi ng, waardoor de administratieve lasten voor vooral kleinere werkgevers aanmerkelijk minder zouden kunnen worden. Tevens waagt Stevens zich aan taboedossiers als de door en door gereguleerde woningmarkt en de AOW, trekt hij de rechtvaardigheid en het uitvoeringsgemak van het fiscale gezinsbeleid in twijfel en geeft hij alternatieven voor het versnipperde fiscale instrumentarium ter stimulering van de kenniseconomie.
Wie als ‘betrouwbare participant’ of als professional benieuwd is naar de ins en outs van deze voorstellen, raad ik het boekje aan. Alhoewel het betoog vaak abstract is en soms taai, leest het in vergelijking met de meeste fiscale boekwerken gemakkelijk weg. Daarnaast is het goed gedocumenteerd en genuanceerd, waarmee alle ingrediënten geleverd zijn voor de opzet van het boekje, namelijk te fungeren als voedingsbodem voor een constructief debat over de fiscus als maatschappijhervormer.
Mijke Houwerzijl is universitair hoofddocent bij de rechtenfaculteit van de Radboud Universiteit Nijmegen
Naar een solidaire participatiemaatschappij. Belastingbeginselen en fiscale instrumenten als concretiseringsmogelijkheden (Willem Drees Lezing 2008), L. Stevens, Kluwer, Deventer 2008, ISBN 978 90 13 05533 7, € 17,50.
