‘We creëren onze eigen werkelijkheid’

Interview met integriteitsonderzoeker Laurens Raijmakers

Wat moet een burgemeester doen als het niet pluis lijkt met een wethouder of raadslid? Wat doe je met grensoverschrijdend gedrag in het gemeentehuis? Laurens Raijmakers spart met burgemeesters over hun dilemma’s. ‘Door het erover te hebben, ontspant de kramp.’

‘We komen binnen via de achterdeur en we vertrekken ook weer via de achterdeur. Niemand hoeft te weten dat we langs zijn geweest’, zegt Laurens Raijmakers, senior adviseur integriteit en sociale veiligheid bij het Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers (SIPA) in Den Haag. ‘Dat een burgemeester uiteindelijk besluit om met een vermeende integriteitsschending of het vermoeden van grensoverschrijdend gedrag naar buiten te treden – en al dan niet een onderzoek naar een raadslid of wethouder te starten – is aan hem of haar. Wij zeggen niet wie de onderzoekers moeten zijn en wij hangen niets aan de grote klok. Wij doen ons werk in stilte’, zegt Raijmakers.

Dat doet het SIPA zo’n vijftig tot zeventig keer in het jaar. Voor burgemeesters (‘Af en toe een dijkgaaf, en heel af en toe een commissaris van de koning.’) die omhoog zitten met een anonieme brief of een netelige integriteitskwestie. Raijmakers (55): ‘Wij adviseren beslissers op het terrein van integriteitsvraagstukken. Hoe moet je hiermee omgaan? Dat heeft er ook mee te maken dat niet iedere integriteitsmelding hout snijdt. Maar óók omdat je niet meteen in de reflex moet schieten dat er dús een onderzoek nodig is. Er zijn ook andere manieren om te achterhalen wat speelt en daar een oplossing voor te vinden.

Stel: er komt een melding binnen dat in de kelder van het gemeentehuis jenever wordt gestookt. Dan kun je daar een groot onderzoek naar doen, maar je kunt ook de trap aflopen en vragen wat de dames en heren daar aan het doen zijn. Zo voorkom je gedoe en bespaar je publiek geld. Integriteitsonderzoeken zijn kostbare onderzoeken.’ Je hoort het burgemeesters vaak zeggen: burgemeester is een eenzaam beroep.

Vrienden mag je eigenlijk niet maken in je gemeente en je kunt nooit echt vertrouwelijk met iemand worden. Helemaal niet als het om grensoverschrijdend gedrag of een vermeende integriteitsschending in het gemeentehuis gaat. Bij wie kun je terecht?

Lastig

‘En dan heb je er ook nog eens weinig ervaring mee, als het goed is’, zegt Raijmakers. ‘Het is lastig om te sparren met iemand die betrokkenen kent. Als de burgemeester intern moet gaan sparren, dan is het bekend en is het risico groot dat het uitlekt. Er hoeft nog niets aan de hand te zijn, maar de schade is aangericht. Het is daarom goed om buiten het gemeentehuis een onafhankelijk steunpunt te hebben dat een zaak met je kan afpellen. Je spart met mensen die je kunt vertrouwen. Dat vertrouwen is essentieel. Dus dan weet je dat: ik ga niet vertellen met wie ik nu weer om de tafel heb gezeten’, lacht Raijmakers.

Het team van Raijmakers krijgt steeds vaker te maken met vragen in de trant van: dit speelt, loopt de wethouder hier een risico? Dus niet wachten op een melding, maar die voor zijn. Raijmakers: ‘Beslissers zijn zich steeds beter bewust van potentiële risico’s. Denk aan grondposities van een raadslid. Kan hij meepraten als een bestemmingsplan wordt besproken? Je wil dat een raadslid meedoet, maar je moet ook een grens stellen. Waar leg je die? Dat is heel moeilijk te bepalen. Laten we belangenverstrengeling nemen.

Een wethouder heeft aandelen in een bedrijf en dat bedrijf gaat zaken doen met jouw gemeente. Dan is het slim om afstand te nemen van de besluitvorming óf van dat bedrijf. Tegelijk moet je daar zinnig mee omgaan. Stel dat jouw gemeente iedere week Albert Heijn laat langskomen, en jij hebt als wethouder aandelen in Albert Heijn: mag je dan niet besluiten over het leveren van koekjes?’

Eng

Daarom is het zo belangrijk, vindt Raijmakers, dat een burgemeester het gesprek in het gemeentehuis ‘aan de voorkant voert, en niet aan de achterkant’. Kies je voor het laatste, dan is het kwaad geschied en zijn de verhoudingen verpest. Adviseur integriteit en sociale veiligheid Raijmakers: ‘Als je het gesprek van tevoren hebt gehad, dan ken je de standpunten. Daarmee zet je binnen een collectief – binnen het college, binnen de raad – een norm. En zorg je er ook voor dat het wat minder spannend en wat minder eng wordt. Waar of niet, een beschuldiging van belangenverstrengeling is altijd akelig. Als wordt gezegd dat je niet integer bent, dan raakt je dat. Dat doet wat met je.’

Of het nu gaat om een vermeende integriteitsschending of om grensoverschrijdend gedrag, de context waarin het zich zou hebben afgespeeld doet ertoe. ‘De context bepaalt de omgangsvormen’, zegt Raijmakers. De burgemeester van nu is ook een heel andere. Raijmakers: ‘De maatschappelijke acceptatie is veranderd. Als kind woonde ik in de buurt van de burgemeester. Rond kerst werden bij hem ongevraagd dozen met wijn en kerstpakketten afgeleverd. Geen burgemeester laat dat vandaag de dag gebeuren, toen vonden we dat normaal. Dat hoorde bij het burgemeesterschap.

Net als het privégebruik van de dienstauto of het inzetten van gemeentepersoneel om de tuin winterklaar te maken. Dat doen we niet meer, en dat is goed, maar je moet als onderzoeker niet met de bril van nu naar toen kijken. Dat is heel gevaarlijk. De bril van nu geeft een vertekend beeld van toen.’

Niet alleen als het gaat over integriteit, maar ook over grensoverschrijdend gedrag. Wat anno 2023 echt niet meer kan, kon tien of twintig jaar wel of werd in ieder geval getolereerd. Praat met bestuurders, en je hoort één ding: we zijn daarin doorgeschoten.

Raijmakers: ‘Ik begrijp dat bestuurders dat zeggen, maar het is goed om te beseffen dat we in een tijdsgewricht van verandering zitten. En die veranderingen gaan sneller dan ooit. We zijn daarin ook op zoek naar hoe we ons tot elkaar verhouden – wat geaccepteerd is en wat niet. Een beweging als #MeToo heeft daarin veel goeds gebracht. Maar het is waar: politieke ambtsdragers zijn kwetsbaar, allemaal.’

Ongewenst gedrag

Een bestuurder kan opstappen na klachten over grensoverschrijdend gedrag, maar er is ook zoiets als ongewenst gedrag. Dat laatste is ongrijpbaarder. Raijmakers: ‘Het is gedrag dat een ander onaangenaam vindt. Anders dan thuis heb je daarvoor op het werk gedragscodes. Daarvan zeggen we wel: ga eerst met je mensen in gesprek. Het is heel mooi om op papier te zeggen wat niet mag, maar daarmee ben je er niet. Zo van: in 2016 hebben we een code vastgesteld en dat is het dan. Daarmee is het gestold op papier. Nee, je komt er iedere keer op terug. Het zou net zo normaal moeten zijn als de planning en controlecyclus bij organisaties.

Door het erover te hebben, ontspant de kramp die je nu zo vaak ziet. Grensoverschrijdend gedrag gaat verder, dat tast de waardigheid van de persoon aan. Je brengt iemand emotioneel schade toe. Dat is niet vaag. De grijstinten zitten in het vaststellen. Het gebeurt vaak in een een-op-eensituatie. Dan wordt het jouw woord tegen het mijne.’ De speurtocht naar ‘de waarheid’ in een persoonsgericht onderzoek ligt vervolgens vol met voetangels en klemmen. Welke normen zijn eigenlijk overtreden? Waarom is er melding gemaakt?

Raijmakers: ‘Worden ze als politiek wapen gebruikt? Dat gebeurt. Leo Huberts noemt dat integritisme.’ Wat staat er in het onderzoeksprotocol? Wordt hoor en wederhoor toegepast? Volop kansen dat het misgaat. Vorig jaar onderzocht recherchebureau Hoffmann in opdracht van de gemeente Zutphen het ‘grensoverschrijdende’ gedrag van (ex)wethouder Laura Werger. Dat onderzoek deugde volgens Werger van geen kanten.

De gemeente had volgens haar karaktermoord gepleegd en Hoffmann voerde een ‘u–vraagt-wij-draaien-onderzoek’ uit. Ze deed haar verhaal in Binnenlands Bestuur en dreigde met een rechtszaak. Zutphen wilde niet reageren. Deze zomer meldden Zutphen en Werger dat ze de strijdbijl hadden begraven. Niet alles was ‘in het verleden goed verlopen’, en ‘er hadden op onderdelen mogelijk andere keuzes gemaakt kunnen worden’. De gemeente zou haar integriteits- en gedragsprocedures ‘onder de loep nemen.’

Eenzijdig

‘Berichten in de media geven het beeld dat de persoonsgerichte onderzoeken niet deugen’, reageert Raijmakers. Maar zegt hij: ‘Als je de berichtgeving nader beschouwt, dan is dat zeer de vraag. Wat weten we nou eigenlijk van die onderzoeken? Juist omdat ze vertrouwelijk zijn en raken aan de privacy van de betrokkenen, kunnen onderzoekers en opdrachtgevers niet ingaan op kritiek. De berichtgeving is eenzijdig. We creëren onze eigen werkelijkheid op basis van beelden, terwijl die beelden wellicht heel wat genuanceerder liggen. Feit is dat onderzoeken die wel deugen en die niet worden betwist niet in de media verschijnen.’ Maar dan moeten ze wel deugdelijk worden uitgevoerd. Raijmakers: ‘Een onderzoek moet eerlijk, zorgvuldig, transparant, onafhankelijk en verantwoordelijk uitgevoerd zijn.’

Als een bestuurder wordt beticht van grensoverschrijdend gedrag dan is het verweer doorgaans: als ik mensen heb gekwetst dan spijt mij dat, maar u moet weten dat we in de eredivisie spelen. Of zoals commissaris van de koning in Gelderland John Berends vorige maand tegen de Gelderlander zei: ‘Ik ben een bestuurder met visie en overtuigingskracht en dat draag ik ook uit. Mocht dat anders zijn overgekomen, dan is dat nooit mijn intentie geweest.’ Hij droeg zijn visie volgens nogal wat medewerkers uit door te schelden, te schreeuwen en te intimideren.

Raijmakers: ‘Van de zaak in Gelderland weet ik niets, maar in het algemeen vind ik het verhaal van de eredivisie een te gemakkelijke manier om goed te praten wat niet deugt. Natuurlijk kunnen mensen onder druk ontploffen. Als je weet dat dat zo is of je denkt dat je het risico loopt een grens over te gaan, dan zorg je er in je omgeving voor dat dat níet gebeurt – dat je aangesproken wordt. Laatst hoorde ik van een topambtenaar dat zij een professionele hofnar inhuurt. Ik hoorde ooit een interview met een Belgische premier die in zijn kabinet bewust iemand van een andere partij had zitten. En die zei iedere keer: “Ik vind het een slecht idee.”’

Om te voorkomen dat ze een grens overgaan en in de gevarenzone belanden, zouden bestuurders tegengeluid moeten organiseren, vindt Laurens Raijmakers. ‘En dan bedoel ik niet roepen: “Mijn deur staat altijd open.” Die kennen we allemaal. Feitelijk is dat vaak niet zo en dan nog moet ik nog steeds door die deur. Het is veel mooier als een bestuurder van het podium afstapt en zélf die deur doorgaat en in gesprek gaat met collega’s en medewerkers. Ik ben ervan overtuigd dat heel veel mensen echt wel bereid zijn om dat gesprek met die bestuurder aan te gaan.’