Openbaar is niet echt openbaar

De Wet open overheid (Woo) vervangt vanaf volgende maand de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Aan de vooravond van de nieuwe wet maken Heinrich Winter en Chantal Ridderbos van Pro Facto de stand van zaken op. Zij concluderen dat de gestelde termijnen voor het aanleveren van stukken vaak niet wordt gehaald en dat openbaarheid van informatie niet betekent dat de informatie ook echt breed openbaar wordt gemaakt.

Actieve openbaarheid

Op 1 mei treedt de Wet open overheid (Woo) in werking. De wet vervangt de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). De Wob en de Woo zijn een uitvloeisel van artikel 110 van de Grondwet: ‘De overheid ­betracht bij de uitvoering van haar taak openbaarheid volgens regels bij de wet te stellen’. De Woo moet ervoor zorgen dat overheidsinformatie beter vindbaar, uitwisselbaar, eenvoudig te ontsluiten en goed te archiveren is. De nieuwe wet legt daarom meer nadruk op actieve openbaarheid: overheden zijn voortaan vaker ­verplicht ­informatie uit eigen beweging openbaar te maken.

Termijnen

Net als onder de Wob kan iedereen een verzoek doen om openbaarmaking van informatie. De systematiek van uitzonderingsgronden op basis waarvan de openbaarmaking van informatie kan worden geweigerd, blijft gehandhaafd. De termijnen worden wel korter: vier weken met de mogelijkheid tot verdagen van twee weken. Dat kan alleen als de omvang of de complexiteit van de informatie een verlenging rechtvaardigt.

Drempel

Pro Facto deed het afgelopen jaar in opdracht van de Nederlandse Vereniging van Rekenkamers en Rekenkamercommissie onderzoek naar de toepassing van de Wob bij 83 gemeenten, acht provincies en twee waterschappen. In totaal werden ruim 900 Wob-dossiers onder de loep genomen en tal van gesprekken gevoerd. Uit het onderzoek blijkt dat wettelijke weigeringsgronden vaak goed worden toegepast. Overheden vereisen wel vaak dat Wob-verzoeken per post en niet per mail worden ingediend. De onderzoekers vermoeden dat de overheden daarmee een drempel willen opwerpen tegen de veelvuldige verzoeken die eigenlijk alleen maar tot doel hebben dwangsommen te innen in plaats van openbaarheid van informatie af te dwingen. Wat dat betreft is volgens Pro Facto de indieningsprocedure aan herziening toe.

Niet openbaar

Een groter probleem is dat in bijna een derde van de gevallen niet tijdig wordt beslist. Overheden voeren vaak aan dat ze te weinig capaciteit hebben om binnen de gestelde tijd een besluit over het Wob-verzoek te nemen. Vaak krijgt de indiener al direct nadat het verzoek is ontvangen bericht dat de gestelde termijn niet gehaald gaat worden. Een van de kernuitgangspunten van de Wob is dat stukken die eenmaal openbaar zijn gemaakt, ook voor iedereen openbaar moeten zijn. De meeste overheden brengen volgens de onderzoekers dit uitgangspunt echter niet in praktijk. De informatie wordt doorgaans alleen verstrekt aan de indiener van het verzoek. De stukken worden niet uit eigen beweging verder openbaar gemaakt, bijvoorbeeld door ze op een website te plaatsen.

Verantwoordingsinformatie

Uit het onderzoek blijkt ook dat raadsleden en statenleden nauwelijks betrokken zijn bij de praktijk rond openbaarheid van overheidsinformatie. Het is een belangrijke taak van volksvertegenwoordigers om te controleren of van openbaarheid voldoende sprake is en daarvoor de nodige kaders te stellen. De onderzoekers constateren dat de verantwoordingsinformatie niet vanzelf wordt aangereikt, maar ook dat deze nauwelijks wordt opgevraagd door volksvertegenwoordigers. Opvallend is dat volksvertegenwoordigers de Wob soms wel gebruiken voor het verbeteren van hun eigen informatiepositie, maar dat zou gelet op de bepalingen daarover in de Provinciewet, de Gemeentewet en de ­Waterschapswet niet nodig moeten zijn.

Lees het hele essay van Heinrich Winter en Chantal Ridderbos in Binnenlands Bestuur nummer 8 van 22 april 2022.