Integriteit lijdt onder de crisis

Een op de drie overheidsorganisaties heeft geen of een zeer gebrekkig integriteitsbeleidsplan. Juist in tijden van crisis is dat precair. ‘Regels worden dan eerder opgerekt.’

Dat de aandacht in tijden van crisis meer gericht is op het primaire proces en minder op integriteit, is een van de conclusies uit onderzoek van Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS) van het CAOP. In zijn vorige week uitgebrachte rapport betitelt integriteitsexpert Alain Hoekstra de bevindingen als ‘zorgwekkend.’ In het onderzoek Integriteit verankeren! is de kwaliteit beoordeeld van de nota’s en documenten waarin ministeries, provincies en waterschappen hun integriteitsbeleid vastleggen. De belangrijkste onderzoeksresultaten zijn dat slechts iets meer dan een kwart van die organisaties over een goed integriteitsbeleidsplan beschikt. Ruim 33 procent van de organisaties heeft geen of een zeer gebrekkig integriteitsbeleidsplan. Lichtpuntje: circa een kwart van de organisaties geeft aan, zo’n plan aan het ontwikkelen te zijn.

Minder geëxpliciteerd integriteitsbeleid kan organisaties volgens Hoekstra goed uitkomen. ‘Het is minder dwingend en geeft hen daardoor ruimte om andere – vaak financiële of strategische – organisatiedoelen voorrang te geven.’ Hoekstra verwijst daarvoor naar literatuuronderzoek. ‘Je moet je voorstellen dat je als bestuurder binnen een bepaalde tijd een doel moet realiseren. Integriteitsbeleid stelt daar randvoorwaarden aan. Probleem is dat die randvoorwaarden leiden tot (nog) hogere kosten en of (extra) vertraging. Heb je geen integriteitsbeleidsplan, dan heb je als bestuurder ruimte om vrijer met regels om te gaan. In Engeland hebben ze daar zelfs een term voor: bending the rules.’

Prioriteit
Het is niet per se een overheidsprobleem, het komt volgens Hoekstra zeker ook in het bedrijfsleven voor, waar in tijden van crisis het behalen van winst onder druk staat en wellicht een nog hogere prioriteit krijgt. ‘In tijden van crisis, als de risico’s groter zijn, is het hebben van een integriteitsplan in mijn ogen des te nodiger. Als het niet goed gaat, wordt vaak het eerst bezuinigd op zaken die niet bijdragen aan de core business. Je ziet dat bijvoorbeeld ook bij opleidingen. Investeren daarin wordt als secundair gezien. De mate van aandacht ervoor is conjunctureel bepaald. Met integriteit is het net zo. Juist in tijden van crisis zou je er, anticyclisch, harder aan moeten trekken.’

Als ondanks toenemende risico’s het draagvlak voor het opstellen van een goed integriteitsbeleidsplan afneemt, is dat volgens Hoekstra een gevaarlijke combinatie: ‘Met een integriteitsplan ben je in moeilijke tijden veel weerbaarder. Dan kun je de organisatie beter houden aan het afgesproken beleid, omdat het expliciet is vastgelegd. Zonder plan floept het gemakkelijker tussen de vingers door.’

Hoekstra is verbaasd dat veel integriteitsbeleid ‘vaak ongedefinieerd is, niet concreet gemaakt en onvoldoende wordt gemonitord.’ Wat opvalt, is dat organisaties in hun beleving vaker beschikken over een integriteitsbeleidsplan dan in de werkelijkheid het geval is. Zo blijken veel stukken die zijn opgestuurd als beleidsplan integriteit soms alleen een gedragscode te zijn of niet met elkaar samen te hangen. ‘Een verzameling  gedragscodes en regelingen met daar een nietje doorheen, is nog geen integriteitsplan’, zegt Hoekstra.

Kwaliteit
Gevolg van het opereren zonder plan is een lage kwaliteit van het beleid in termen van consistentie, coherentie en implementatie. ‘Een gedateerd en gefragmenteerd beleid leidt ertoe dat de aandacht voor integriteit sneller wegzakt’, zegt Hoekstra.

Het BIOS-rapport draagt op basis van literatuuronderzoek nog een andere verklaring aan voor het feit dat veel organisaties nog steeds zonder of met een beperkt beleidsintegriteitsplan zitten. ‘Bestuurders voelen zich vaak vanuit politieke overleving gehouden om aan integriteit te doen, maar ervaren tegelijkertijd ook de beperkingen en risico’s daarvan omdat het kwetsbaar maakt. Het kan er immers toe leiden dat binnen de organisatie het nodige naar boven komt en ze daar dan ook op aangesproken kunnen worden’, aldus het rapport. ‘Het is niet dé verklaring, maar het kan meespelen.’

‘Het is een kwestie van organiseren om grip te krijgen op het beleidsproces’, zegt Hoekstra. De overheidsorganisaties hebben sinds 2006 de tijd gehad om te komen tot integrititeitsplannen. Dus ja, er valt volgens hem nog redelijk wat aan te merken op de sindsdien gemaakte vorderingen op dit punt. De verantwoordelijkheid voor die voortgang ligt bij de organisaties zelf, maar uiteindelijk ook bij de minister van Binnenlandse Zaken als systeemverantwoordelijke. Hoekstra: ‘De minister moet overheidsorganisaties die tekortschieten aansporen. Om ten minste te voldoen aan de basisnorm is er volop werk aan de winkel de komende jaren.’

Achterstallig onderhoud
Overheidsorganisaties dienen volgens in 2006 gemaakte bestuurlijke afspraken hun integriteitsbeleid schriftelijk vast te leggen. Iets minder dan de helft van de onderzochte organisaties beschikt nog niet over een goed overkoepelend plan, benoemt geen concrete doelstellingen en activiteiten en heeft geen integriteitsfunctionaris. Het integriteitsbeleid bij overheidsinstellingen blijkt bovendien te kampen met achterstallig onderhoud Een deel van de integriteitsbeleidsplannen is gedateerd, een aantal jaar geleden opgesteld en niet periodiek bijgehouden. ‘Ontwikkelingen op onder meer het terrein van het nieuwe werken vragen om het up-to-date houden van je integriteitsplannen. Veel thuiswerken vervreemdt de werknemer mogelijk van zijn organisatie, wat zijn weerslag kan hebben op zijn loyaliteit’, aldus BIOS-hoofdonderzoeker Alain Hoekstra. Ook de omgang van ambtenaren met social media vraagt volgens hem om beleid. ‘Het recht van een ambtenaar op vrije meningsuiting is vanwege zijn functie nu eenmaal beperkt. Daar moet je als organisatie mensen bewust van maken.’

Lees het onderzoek 'Integriteit verankeren' hier.