Sinterklazen met spatje spijt

De Nieuwe Markt in het centrum van Echt, hoofdplaats van de gemeente Echt-Susteren: daar gaat een mens niet voor zijn plezier heen. Tenzij er markt of kermis is. In kale toestand is het een winderige open vlakte met aan de ene zijde het moderne gemeentehuis in de vorm van een grote doos van baksteen en glas, en aan de andere wat neringdoenden, zoals daar zijn: haarmode Bellisimo, Friture Biej Miep en een Albert Heijn. Hopelijk is de sfeer op deze 12de november in het gemeentehuis wat warmer. De agenda van de raad belooft algemene beschouwingen en de begroting voor 2010. Er is reden tot vreugde, want de begroting is sluitend. Maar nee, de bijeenkomst begint in mineur.

 

Na het rituele openingsgebed door de burgemeester vraagt fractievoorzitter Elly Janssen van de oppositionele PvdA het woord. Ze kondigt met enigszins onvaste stem aan dat haar tweemansfractie ophoudt te bestaan. De fractie verkeert in een open oorlog met de lokale partijleiding, die haar vertegenwoordigers in de raad ‘niet alleen geen enkele ondersteuning biedt, maar zelfs stelselmatig tegenwerkt. Zo kunnen wij niet doorgaan.’ Janssen zegt dat zij en haar collega zich aansluiten bij Democraten Echt-Susteren (DES), de lokale partij die in één klap verdubbelt in zetels.

 

Structureel zwak

 

‘Kijk, dat bedoel ik, de PvdA valt uit elkaar, de VVD verdween vorig jaar al uit de raad doordat het enige raadslid een eigen partij oprichtte; de oppositie in deze gemeente is structureel zwak.’ Mijn buurman op de publieke tribune is daar allesbehalve rouwig om. Hij heet Henk Maessen en blijkt voorzitter van de lokale Lijst Samenwerking, met zes zetels de grootste partij in de raad. Even later ziet hij opnieuw zijn gelijk bevestigd.

 

Dan heeft fractievoorzitter Jos Meeuws van het oppositionele GroenLinks op hoge toon gevraagd waarom collega-oppositiefractie DES eerder het woord krijgt dan hij, terwijl de sprekersvolgorde toch op basis van de laatste verkiezingsuitslag wordt vastgesteld. ‘Of heeft u de PvdA er al bij geteld?’ Ja, dat heeft de burgemeester. Meeuws gromt wat: ‘Heel merkwaardig’. Buurman Maessen maakt een breed armgebaar: ‘Zie je wel, zo verdeeld is de oppositie. Ze vergaderen regelmatig samen, maar hier maken ze dan weer ruzie.’

 

De voorzitter van Lijst Samenwerking bedoelt maar: de huidige coalitie moet intact blijven straks na de verkiezingen, want een alternatief is er niet, met dat zooitje ongeregeld. Ze hebben een comfortabele meerderheid, de Lijst Samenwerking, Algemeen Belang en het CDA. Samen goed voor 16 van de 23 zetels. ‘Met een coalitiediscipline van gewapend beton’, meldt GroenLinks-voorman Meeuws. Dat beaamt Marian Bruijsten-Van de Berg van de Democraten (geen connectie met D66): ‘De top van de coalitiepartijen bepaalt wat de raadsleden moeten zeggen. Er zijn er ook bij die nooit iets zeggen.’

 

Politieke cultuur

 

Het heeft allemaal te maken met de politieke cultuur. In Limburg stemt men op personen, niet op partijen, Het gemeentehuis aan de Nieuwe Markt in het centrum van Echt: ‘Hier maken ze dan weer ruzie.’ klinkt het alom. Bruijsten: ‘Er is hier een sterk verenigingsleven. De populaire mensen zet je op je lijst. Dan heb je zo drie-, vierhonderd stemmen binnen. En daarna zijn ze ineens raadslid en volgen ze hun partijtop.’

 

De sinterklaasaffaire (zie kader hieronder) legde een ‘collectief systeemfalen’ van politiek, bestuur en ambtenarij bloot, zei burgemeester Dieudonné Akkermans. Fractievoorzitter Harry Philipsen van Lijst Samenwerking kan hem daar voor een gedeelte wel in volgen. Voor zover het gaat om de ambtelijke organisatie namelijk. Dat is waar de coalitiepartijen – en zeker de twee van wie wethouders moesten vertrekken – hoofdzakelijk de schuld leggen. Verder vinden ze het een erg opgeblazen verhaal.

 

Philipsen was in de jaren negentig zelf acht jaar wethouder; dus hij kent het gemeentehuis: ‘Een parafencultuur, veel te veel organisatorische lagen, en een gebrek aan juridische kennis. Initiatief van onderop werd gesmoord. Er was veel geroddel en vaak ‘ja’ zeggen, maar heel langzaam ‘nee’ doen. Als wethouder heb je daar last van, en alle veranderpogingen mislukten.’

 

Bij de sinterklaasaffaire treft het college van B en W toch wel enige blaam, vindt Philipsen: ‘Het was geen college, ze opereerden solistisch. En ik moet toegeven, onze eigen wethouder Jo Verheesen deed dat ook. Hij communiceerde niet.’ Dan de raad zelf. ‘Die bedoelde het goed, maar was naïef en had tegenover de veel te machtige ambtenarij niet veel in de melk te brokken.’

 

Geld uitdelen

 

Dat verklaart dan ook waarom de coalitie zo gretig was om de bestemming van een deel van het Essent-dividend zelf te bepalen. Philipsen: ‘Wij wilden ook weleens wat geld om uit te delen, begrijpt u wel? Het werd altijd voorgekookt door ambtenaren.’ Dat twee van de drie coalitiefracties (Lijst Samenwerking en CDA) vervolgens naarstig op zoek gingen naar mooie bestemmingen voor het geld, leverde ze het verwijt op, naar stemmen te hebben gevist.

 

Ook volgens het Bureau Integriteit Nederlandse Gemeenten werd hier de schijn gewekt dat het om ‘electoraal gewin’ ging. De betrokken partijen hebben dat altijd luidkeels ontkend. De afgetreden CDA-wethouder Peter Pustjens: ‘Het zou naar vrienden bij allerlei verenigingen zijn gegaan. Nou, die vrienden ken ik dan niet. Het ging om lui die nooit iets kregen.’ Maar wat zegt raadslid Philipsen nu? ‘Het was geen omkoping, er is geen geld in eigen zak gestoken, maar dat je stemmen probeert te winnen voor de volgende verkiezingen, dat probeert iedereen toch? Met alle mogelijke middelen. De doelen waren niet corrupt, het ging onder meer naar een wielerevenement waar heel Echt van genoten heeft, of een dagopvang voor ouderen. Maar stemmen winnen zit er altijd achter.’

 

De vraag is natuurlijk of dat nou allemaal zo erg is. De voormalige CDA-afdelingsvoorzitter in Echt-Susteren, hoogleraar staats- en bestuursrecht Raymond Schlössels, zet er kanttekeningen bij: ‘Ik heb 12 jaar in de raad gezeten en zo gaat het. Je wordt gekozen en probeert iets voor je achterban te realiseren. De burgemeester noemt dat cliëntelisme, maar het is maar hoe je dat ziet. In de negentiende eeuw, met het districtenstelsel, had je als kiezer je eigen vertegenwoordiger. Mensen hebben behoefte aan een aanspreekpunt. In de cultuur beneden de rivieren is dat sterker dan daarboven. Hier lijkt het wat meer op België.’

 

Vernieuwing

 

Er is nog een issue waar de meningen stevig over uiteen kunnen lopen. Nu burgemeester Akkermans uit alle macht probeert om zijn ambtenaren tot efficiënt en zakelijk opereren te bewegen en tevens enige bestuurlijke vernieuwing te realiseren, blijft de partijpolitiek demonstratief achter. Alleen de lijst van coalitiefractie Algemeen Belang wordt substantieel vernieuwd, maar dat komt door het vertrek van twee raadsleden en twee wethouders, allemaal om redenen die niets met de affaire te maken hebben. CDA en Lijst Samenwerking daarentegen grijpen zelfs terug op de twee afgetreden wethouders; die worden lijstduwer onder het motto dat de kiezers hun oordeel maar moeten geven.

 

Dat kan leiden tot een beeld dat in Echt alles bij het oude blijft, erkent Akkermans, maar hij is er geen tegenstander van. ‘Ze hebben geen levenslang gekregen. Als deze mensen aan zelfreflectie hebben gedaan, dan kan het natuurlijk best.’ Schlössels: ‘Ik ken die twee. Ze zijn ervan geschrokken, ze hebben ervan geleerd. En ik denk dat veel mensen hen niets kwalijk nemen.’

 

Dat moet maar eens even worden gecheckt bij de onbetwiste hoofdrolspeler in de sinterklaasaffaire, oud-wethouder en voormalig CDA-stemmentrekker Peter Pustjens. Hij zegt: ‘Er wás helemaal geen sinterklaasaffaire! Het is een opgeblazen verhaal, wat is er nou concreet gebeurd? Weinig tot niks. De raad was informeel akkoord met die uitgaven en we dachten dat we het achteraf konden voorleggen. Ja, als je alles formeel gaat bekijken, was het niet helemaal conform de regeltjes. Maar in mijn ogen was het helemaal niks en dat is in de ogen van velen zo; dat merk ik dagelijks. Word ik weer wethouder als ik eenmaal in de gemeenteraad zit? Als ik een goede uitslag heb gemaakt en als de meerderheid het wil, denk ik erover na. De sfeer moet wel zijn dat het allemaal nergens over ging.’

 

Hoe gaat dat straks met een burgemeester die de affaire juist een ‘incident van behoorlijke omvang’ noemt en die met zijn Strategische Verbeterplan grote ambities heeft? Pustjens: ‘Ha ha, iets anders kan hij niet zeggen maar ik ken hem nog uit de CDA-jongeren. Hij heeft aan mij informeel toegegeven… Nou ja, dat kan ik beter niet zeggen, maar tijdens de wielerronde Echt-Susteren zaten wij samen in een busje en hebben we ons kapot gelachen om de hele situatie. En dat Strategische Verbeterplan, dat is ook zo opgeblazen: het stelt niks voor, en het brengt ook niks.’

 

De sinterklaasaffaire

 

Voor een ‘levende kerststal’: 2000 euro. Voor het Vaandel Vriendenkoor: 2500. Een extra lantaarnpaal op een pleintje: 1500. En, wat substantiëler: 75.000 voor de stimulering van muziekonderwijs. Ze speelden sinterklaas met gemeenschapsgeld: dat was het verwijt dat twee wethouders en de drie coalitiepartijen van Echt-Susteren trof toen bleek dat allerlei al dan niet ‘bevriende’ (betrokkenen ontkennen dat) verenigingen en initiatieven subsidies kregen zonder dat daarvoor de wettelijk voorgeschreven wegen waren bewandeld.

 

Het ging om een bedrag van 750.000 euro uit het dividend dat de gemeente kreeg voor haar Essent-aandelen. De coalitie splitste het bedrag in drie gelijke delen; de partijen kozen daarna zelf hun ‘goede doelen’; de wethouders ondertekenden brieven namens hun fracties. Daarmee werd niet alleen de eigen gemeentelijke integriteitscode geschonden, maar ook de grondwet, de algemene wet bestuursrecht en de gemeentewet.

 

De affaire barstte eind 2008 los. Bureau Integriteit Nederlandse Gemeenten deed onderzoek en meldde dat zowel de bestuurlijke als de ambtelijke organisatie had gefaald; de financiële en juridische rechtmatigheid was niet nageleefd, ambtenaren hadden ‘onzorgvuldig of uitermate onzorgvuldig’ gehandeld.

 

‘Onvoldoende urgentiebesef’

 

Begin oktober kreeg hij tijdens een burgemeesterscongres nog een speciale vermelding van minister Ter Horst. ‘Het ging over bestuurlijke integriteit en ze stelde mij als voorbeeld hoe je dergelijke kwesties moet aanpakken.’ Dieudonné (‘godsgeschenk’) Akkermans is er trots op. Hij wil af van het negatieve beeld van Echt-Susteren. ‘Heel veel dingen gaan hier goed, niet elk dossier betekent crisis.’ En in onvervalst politiek managersjargon: ‘Dit is geen probleemgemeente, dit is een kansgemeente.’

 

Akkermans (CDA) kondigde vorig jaar aan dat hij de sinterklaasaffaire te lijf zou gaan met maximale openheid en transparantie. Het gaat hem, zegt hij, ‘om de cultuur’. Akkermans: ‘Het zit tussen de oren. Ambtenarij, college en raad waren te veel verweven. Ambtenaren op de stoel van de wethouder, en wethouders met monistische neigingen die hun fractie weleens zullen vertellen wat die moet doen. Dat laatste gebeurt elke dag nog.’

 

Er gebeurt nog wel meer. Waar de affaire ging over wethouders die zonder machtiging van B en W brieven verstuurden, blijkt dat verschijnsel nog steeds niet uitgeroeid: ‘Recent was het weer het geval. Sommigen hebben nog niet helemaal begrepen hoe het moet.’ Afgelopen zomer is het Strategisch Verbeterplan door de raad omarmd. De oppositiepartijen fulmineren nog altijd tegen ‘een duur en overbodig project’. Akkermans: ‘Waarom hebben ze dan vóór gestemd?’

 

Fractievoorzitters van de coalitiepartijen laten desgevraagd weten dat het verbeterplan ‘veel mooie woorden’ bevat en vooral vaag is. Ervaart de burgemeester eigenlijk wel genoeg steun? ‘Tja, dat gevoel heb je nooit. Er is hier nog onvoldoende urgentiebesef.’ Als fervent lezer van boeken over organisatieverandering weet hij ‘dat 70 procent van dergelijke projecten mislukt’, maar hij is ervan overtuigd dat het in Echt-Susteren anders zal lopen, ‘al doen we er zes jaar over. Men komt hier van ver; vooral de voormalige gemeente Echt heeft een lange historie van schandalen. Toch proef ik een kentering. De zaak weer in orde maken, daar brengt niemand me meer van af. Dit proces is onomkeerbaar.’