'Complotdenkers? Luisteren, maar ook begrenzen’

‘Dat is een ingewikkeld punt, want het lijkt zo vanzelfsprekend. De letterlijke definitie is: het geheime handelen van een groepje mensen achter de schermen. Maar dat werkt in de praktijk niet, want bijvoorbeeld bij 9/11 ís dat het officiële verhaal. De rol van macht ontbreekt in de definitie: welke actoren hebben definitiemacht om bepaalde ideeën als complottheorie te bestempelen? Bij elkaar werken die twee goed. Een mooi voorbeeld is dat het coronavirus uit een ­laboratorium is ontsnapt. Eerst was het een gevaarlijke xenofobische complottheorie. Later zag je kleine scheuren komen in dit verhaal. Amerikaanse inlichtingendiensten hadden twijfels over de veiligheid van dat lab.

Toen veranderde het discours. De Wereldgezondheidsorganisatie had een groot onderzoek onder leiding van Marion Koopmans, waarin de labtheorie zeer ­onwaarschijnlijk werd geacht. Maar alle Amerikaanse inlichtingendiensten meldden dat er steeds meer aanwijzingen voor waren. Eerst uitte Trump dat, later moest Biden ­officiële onderzoeken instellen. Je ziet heel duidelijk hoe hetzelfde verhaal van een complottheorie naar een mogelijke geaccepteerde wetenschappelijke verklaring kon gaan en ook is gegaan.’

‘In de wetenschap en het publieke debat zie je twee dominante verklaringen: of het komt door cognitieve structuren, waardoor mensen worden misleid of een simpel verhaal nodig hebben. Of het zit in de technologie: sociale media heeft alles gedaan. Iedereen zit in de conformerende echokamer waarin algoritmes steeds hetzelfde aanbevelen. Maar deze twee grote dominante verklaringsmodellen geven geen aandacht aan de keuzes, wensen en behoeftes van mensen zélf en daarmee samenhangend de rol van politiek, identiteit en gemeenschap.

Waardenkwesties spelen een grote rol in de aantrekkingskracht van complottheorieën, maar hebben geen plek in beide verklaringsmodellen. Er wordt nu een politieke strijd gevoerd op het niveau van de feiten. Er ontstaat een strijd over de waarheid tussen complotdenkers en anticomplotdenkers die dan gaan factchecken om de theorie te ontkrachtten. Maar die strijd gaat niet over de waarheid, maar over waarden. Het zijn conflicten over manieren van leven, politieke conflicten. Mensen hangen bepaalde overtuigingen aan die zij terugzien in die complottheorie.

Daarom spreken die aan: wantrouwen ten opzichte van bepaalde groepen in de samenleving, onvrede over toenemende globalisering of verlies van zeggenschap in je eigen land. Het gaat over politiek, identiteit, gemeenschap. Het is niet enkel cognitief. Mensen trappen niet zomaar in complottheorieën, dat is het fabeltjesfuikverhaal. Ze kiezen er bewust voor, ze spreken hen aan.’

‘Zeker als democratische instituten die
de overheid legitimeren in twijfel worden getrokken of als onderdeel van een groot wereldcomplot worden gezien. Als overheid zou ik me daar dus zeker zorgen over maken. Je wilt niet te sterk gewantrouwd worden, want dan krijg je ondermijning: mensen die zich verzetten tegen de rechtsstaat, zoals die beweging van soevereinen.’

‘Het is wel heel belangrijk dat instituties zich niet puur richten op die kennisstrijd, maar kijken naar wat die mensen drijft. Waar maken ze zich druk om? Waarom zijn ze gaan geloven in deze complottheorieën? Wat staat er voor hen op het spel? Daar kun je namelijk wat aan doen. De symptoom­bestrijding van het factchecken, theorieën ­publiekelijk ontkrachten, is goed om voor de grote massa duidelijk te maken wat klinkklare leugens zijn, maar daarmee haal je niet de voedingsbodem van het complotdenken weg. En daar wil je wat aan doen als overheid. Waar komt het wantrouwen vandaan? Waarom geloven mensen meer in ­alternatieve experts dan in gewone wetenschap? Wat doen wij als overheid waardoor dit wantrouwen wordt opgeroepen?’

‘Daar gaat mijn onderzoek over en daar wil ik niet op vooruitlopen, maar ontkennen, ontkrachten, delegitimeren, stigmatiseren en buitensluiten hebben als onbedoelde gevolgen: nog verdere radicalisering. Mensen voelen zich niet serieus genomen met hun zorgen, gestigmatiseerd als complotdenker, buitengesloten als onderdeel van de maatschappij. Ze zoeken elkaar op en delen een zelfde vorm van lijden. Zo ontstaat een nieuwe gemeenschap die elkaar bevestigt. Paradoxaal genoeg leidt harder ingrijpen op de andersdenkenden tot militanter gedrag dan waar ze eerder van werden beschuldigd. Dat is een perverse dynamiek die tot meer vervreemding en radicalisering leidt. Het is een ingewikkelde balans die overheden en instituties moeten vinden: luisteren, begrijpen, onderzoeken, maar ook begrenzen. Niet per se gelijk geven, maar luisteren. Je kunt wel zeggen: dit is mijn grens. We hebben je gehoord, maar we hebben ook deze regels. Of: dit zijn onze afwegingen.’