Leerzame cursus extremisten beteugelen

De invoering van een correctief referendum. Een kiesdrempel om versplintering van het politieke krachtenveld tegen te gaan. Een cordon sanitaire om extremistische partijen bij voorbaat van de mogelijkheid tot besturen uit te sluiten. Wie het proefschrift Democratie en gezag, extremismebestrijding in Nederland, 1917-1940 van Joris Gijsenbergh leest, waant zich in plaats van in het interbellum geregeld in de huidige politieke arena.

Levendig debat
Wat Gijsenbergh vooral verraste was het levendige debat over de staat van de democratie dat in de jaren twintig en dertig werd gevoerd. ‘Historici zagen tot nu toe vooral een strijd tussen democraten en anti-democraten’, zegt hij. ‘Maar democratie werd in de jaren twintig en dertig veel meer gewaardeerd dan we tot nu toe dachten. Met als terugkerende discussiepunt: hoe kunnen we de extremisten beteugelen zonder de stem van burgers tekort te doen?’

Lakmoesproef
Als tegemoetkoming aan liberalen en socialisten was in december 1917 het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd. Maar dat ging de sociaaldemocratische leider Troelstra niet snel genoeg. Nog geen jaar later riep hij buiten het parlement de revolutie uit. Het werd meteen een lakmoesproef voor de jonge Nederlandse democratie.

Geven en nemen
Je zou repressie verwachten, maar die vond slechts beperkt plaats. Ja, er kwam een anti-revolutiewet die het ‘bevorderen van revolutie’ voortaan illegaal maakte en het reglement van orde in de Tweede Kamer werd aangescherpt. Maar daar stonden belangrijke staatkundige concessies aan de revolutionairen tegenover, zoals het vrouwenkiesrecht dat versneld werd ingevoerd. Gijsenbergh: ‘De protestantse partijen hoopten dat vrouwen wat verantwoordelijker zouden zijn in hun stemgedrag dan mannen. Je ziet het Nederlandse poldermodel zich daar al in optima forma aftekenen. Dankzij wat geven en nemen hoefden de arbeiders niet meer in opstand te komen.’

Besmet met parlementaire virus
Zo doofde die revolutionaire vlam en kon de conservatieve elite voorlopig de lakens blijven uitdelen. Gijsenbergh: ‘De negentiende-eeuwse vrees dat democratie gelijkstond aan volksheerschappij werd niet bewaarheid. Door in te stemmen met het algemeen kiesrecht hoopten de conservatieve partijen dat sociaaldemocraten en communisten via hun zetels in de Kamer vanzelf besmet zouden raken met het parlementaire virus. Zo kon het extremisme de kop in worden gedrukt.’

Pastoor
De nog sterk verzuilde Nederlandse samenleving zorgde er bovendien voor dat het bij splintergroeperingen bleef. ‘Veel arbeiders die vatbaar zouden kunnen zijn voor extremisme, zaten nog in de katholieke zuil. Ze kregen van de pastoor te horen dat het niet de bedoeling was om bij een radicale vakbond te gaan. De middenklasse was gevoelig voor de nationaalsocialistische boodschap. Maar ook die kreeg midden jaren dertig, toen het antisemitisme van de nazi’s steeds verder opdrong, van hun kerk en hun krant te horen dat dat niet de bedoeling was.’

Cordon sanitaire
Wat is de les voor hedendaagse bestrijders van radicaal populisme: inkapselen in plaats van een cordon sanitaire? Gijsenbergh: ‘Je kunt je afvragen of het cordon sanitaire dat nu wordt opgetrokken rond de PVV nou democratisch is of juist niet. Dat loopt al snel uit op een patstelling tussen voor- en tegenstanders.’ De democratische discussies in het interbellum ontsponnen zich volgens hem rond bredere opvattingen over de democratie. ‘Dan wordt het debat meteen veel vruchtbaarder. Vaak worden klachten over democratie en gebrek aan vernieuwing gepresenteerd als een crisis. Tegelijk laat het overwinnen van dergelijke crises zien dat democratie zichzelf kan vernieuwen, mits er voortdurend aan wordt gewerkt. Gedurende mijn onderzoek ben ik veel positiever geworden over de veerkracht van de democratie, ook in extremistische tijden.’

Lees het hele verhaal in Binnenlands Bestuur nummer 3 van deze week (inlog)