Onlangs presenteerde de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) haar rapport (of signalement) ‘Naar een sterkere democratie. Voor, met en van burgers’ (11 september 2025). Daarbij schetst zij haar zorgen over de staat van onze democratie, uiteenlopend van ‘barstjes’ tot een ‘alarmerend verval’ van het systeem. Burgers voelen zich niet gehoord of vertegenwoordigd. Dat leidt ertoe dat zij ook niet meer meedoen, aldus de ROB. Terwijl juist democratie bij de burgers zelf begint. Immers, betrokken burgers zijn essentieel voor een sterke democratie, zo concludeert zij. Maar waar ligt toch de oorzaak van dit probleem? Meer en meer kom ik tot de conclusie dat (even voor het gemak) ‘overheid’ en ‘burger’ op een verkeerde manier naar elkaar kijken en vervolgens met elkaar omgaan. In die interactie van wederzijdse percepties ligt volgens mij de crux van het probleem.
Democratie vraagt om wederkerigheid
Waarom de overheid meer moet reflecteren op haar eigen handelen en moet vertrouwen op de kracht van de samenleving.
Ik hoop oprecht dat er snel een nieuw kabinet (van welke kleur dan ook) wordt geformeerd, maar de stuiptrekking die ik nu al voorzie, is dat het direct wordt bestempeld als orakel voor alle problemen en uitdagingen waar ons land voor staat. Vraagstukken op het terrein van woningbouw, landbouw, natuurbeheer en immigratie, om er maar eens enkele te noemen. Provincies en gemeenten schieten vervolgens in de stress hoe zij na het lezen van het volgende regeerakkoord uitvoering moeten geven aan dergelijke opgaven.
De overheid dient er te zijn als facilitator om kansrijke initiatieven vanuit onze samenleving mogelijk te maken
Die ‘stress’ waar veel lokale overheden mee worstelen, creëren wij toch vooral zelf. De overheid wordt gezien als loket voor al onze problemen. Een overheid die soms achter de feiten aanholt en denkt in beleids- en visievorming als probleemoplossend mechanisme. Ofwel: u heeft een probleem, slaap gerust verder en wij lossen het voor u op met beleid en regelgeving. Overheden schuiven in dat verband de bal naar elkaar door, zonder dat er sprake is van doorvoeld eigenaarschap. De voorbeelden zijn evident als het gaat om immigratie- en asielproblematiek, maar ook op het terrein van de versnelling van woningbouwopgaven. Burgers zijn niet dom en merken deze bureaucratie vanzelfsprekend op, zuchten wederom dat er toch niets verandert en vragen zich af waarvoor zij feitelijk hebben gestemd. Voilà, de eerste deuk in vertrouwen en perceptie van ons toekomstige kabinet is een feit.
Tegelijk is diezelfde overheid verworden tot een ‘spons’ die volgezogen is met tal van maatschappelijke vraagstukken en vraagt om ‘uitgeknepen’ te worden. Zij dient zich meer te richten op haar kerntaken en het probleemoplossend vermogen van haar burgers in te zetten. Het begrip ‘kerntakendiscussie’ zal in bovenstaande context bij veel beleidsmakers en bestuurders een déjà vu oproepen. Het gaat hierbij inhoudelijk om welke taken de overheid toekomen en welke niet, en dus elders belegd kunnen worden. Echter, deze discussie gaat altijd om het onderling verschuiven van taken en verantwoordelijkheden tussen overheden in plaats van om loslaten en anders sturen. Waarom niet veel meer de kracht van de samenleving inzetten en de vraag of bepaalde taken dáár belegd kunnen worden? Onze samenleving als motor en smeerolie tegelijk om vraagstukken in het sociale en fysieke domein op te vangen.
Op sommige gebieden binnen het sociale domein gebeurt dit al. Denk hierbij aan tal van initiatieven waarbij wijk- of dorpsbewoners een slecht lopend buurthuis nieuw leven inblazen en collectief exploiteren. In het fysieke domein zien wij een trend in het ontstaan van coöperaties (energie, voedselketens) waarin het vermogen van de samenleving om vraagstukken sneller en effectiever bij de hoorns te vatten, zich heeft bewezen. Handelen vanuit een coöperatief perspectief is een van de mechanismen waarmee wij de constante druk op de overheid als ‘probleemoplosser’ kunnen verminderen.
De overheid heeft volgens de ROB een belangrijke rol in het duiden van waarom zij bepaalde besluiten neemt en dit vervolgens begrijpelijk uit te leggen. Dat kan het vertrouwen bevorderen. Tegelijkertijd is ook de burger aan zet. ‘Door haar verantwoordelijkheid te geven en mee te denken over wat goed is voor iedereen, maken wij de democratie sterker’, zo stelt het genoemde rapport.
Dat vraagt dus niet om een overheid als ‘trekker’ van allerhande initiatieven, maar als facilitator om kansrijke initiatieven vanuit onze samenleving mogelijk te maken. Het vraagt om loslaten en ambtelijk anders sturen. Durven op te gaan in een systeem waarin het samenbundelen van krachten effectiever is dan alles maar als overheid te absorberen. Door deze ruimte in combinatie met vertrouwen aan burgers (lees: burgerinitiatieven) te geven, investeren we blijvend in een democratie die gebaseerd is op wederkerigheid.
Cees Roem. zelfstandig organisatie adviseur bij Bureau Roem, organisatie- en managementadvies
Plaats als eerste een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.