Van redder naar zondebok

Een meesterwerkje, dit essay van Beatrice de Graaf over crises. In minder dan 50 bladzijden verhaalt ze over twee eeuwen van crisisbestrijding, onze veranderende ideeën en verwachtingen van de overheid en een wenkend perspectief. Zou ze niet ook zo’n verhaal kunnen schrijven over onze landbouw?

Er is een crisis als vitale belangen worden bedreigd en actie moet worden ondernomen. Dat gold destijds nog niet voor de kerstvloed van 1717, al verdronken er 12.000 mensen. Maar de wereld draaide door en burgers leefden met het noodlot. Gaandeweg keken burgers wel meer naar de overheid, zoals bij cholera- en tyfus - e pidemieën toen midden 19e eeuw meer dan 70.000 burgers stierven en overheidsmaatregelen volgden. Men verwachtte meer van de staat, maar tegelijk namen de kritiek en achterdocht van burgers toe. ‘Moeten we ons wel laten inenten, moeten we ons land wel laten droogpolderen, wil de staat ons wel redden of juist onderdrukken’?

De overheid: steeds meer gewogen en te licht bevonden

Na 1900 ontstond de ‘sociale interventiestaat’, door de wereldoorlogen uitgebreid naar crisis- en veiligheidsbeleid. Soms bond een crisis ons samen, zoals het Deltaplan na de Watersnoodramp van 1953, maar recentere crises hebben burgers ook verdeeld. Kernwapens, milieu − we zagen niet in alles de overheid meer als oplosser. Sterker, de overheid werd gaandeweg gezien als probleemveroorzaker.

Dat werd zichtbaar, met de Bijlmerramp als kantelpunt. De overheid is niet langer redder, maar de burger treedt op als gedupeerde; als eiser en klager. De overheid wordt volgens De Graaf steeds meer gewogen – en te licht bevonden, zoals bij de vuurwerkramp in Enschede en de cafébrand in Volendam; regelgevers en inspecties ‘faalden’. Had de overheid niet beter moeten controleren?

Van recente datum is ook het debat over de vraag of risico’s wel eerlijk zijn verdeeld en of bepaalde groepen burgers niet buitenproportioneel gedupeerd zijn. Wiens belangen worden als ‘vitaal’ beschouwd, en welke groepen worden als ‘marginaal’ buitenspel gezet?

Citaat uit het boek: ‘Van de overheid als nachtwaker in tijden van crisis, naar de overheid als verzorger van burgers in nood, via de overheid als potentieel repressieve macht, werd de overheid zelf nu steeds vaker gezien als hoofdverantwoordelijke voor de gehele ellende.’

Beatrice de Graaf sluit hoopvol af. Ze signaleert buiten de overheid vitale maatschappelijke bewegingen die bij crises onderling hulp bieden. Maar ze benoemt ook de opgave aan de overheid om daar een appél op te doen. Opdat burgers zo nodig in eigen vlees snijden, omwille van de veiligheid (meer defensiebudget?), publieke gezondheid (vaccinatie?) of duurzaamheid (anders consumeren?). Dat kan volgens De Graaf lukken, als burgers maar het gevoel hebben dat de pijn en de lasten eerlijk en rechtvaardig worden verdeeld.