'Bij de overheid draait het om macht'

De partijpolitieke dynamiek is (te) ver doorgedrongen in de ambtenarij. Ambtenaren zouden zich daar met hand en tand tegen moeten verzetten, vindt programmadirecteur Dialoog & Ethiek bij de rijksoverheid Erik Pool. ‘Er zit een grens aan het primaat van de politiek.’

Tjeenk Willink

Topambtenaar Erik Pool (62) spreekt in het najaar van 2020 voor het eerst van zijn leven de eminence grise van het staatsrecht Herman Tjeenk Willink. Pool is bezig met zijn boek Macht en moed. De directeur Participatie bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat laat zich ontvallen dat het ‘toch heel normaal is dat je als ambtenaar loyaal bent aan de minister?’ Dat lijkt hem tamelijk evident. Hij hoort het overal om zich heen.

Verschil

Heb je d’r weer zo één, zal Tjeenk Willink hebben gedacht. ‘Je bent niet loyaal aan de minister, je bent loyaal aan het ambt van de minister en dat is een gróót verschil’, doceert Tjeenk Willink. ‘Dat ene woordje opende een heel veld van inzicht, dat niet alleen ik, maar veel van mijn collega-ambtenaren in onze cultuur nooit hebben meegekregen, óf zijn kwijtgeraakt’, zegt Pool.

Druk genoeg

Erik Pool werd pas laat rijksambtenaar, op zijn 42ste: beleidsmaker bij het net opgerichte directoraat-generaal water van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. ‘Ik wist niet hoe het was om ambtenaar te zijn’, zegt hij. ‘Ik belandde in het waterbeleid - ruimte voor de rivier, kustbescherming, waterkwaliteit, Europese richtlijnen. Daar praat je over met collega’s, niet over de vraag: doen wij als ambtenaren nou wat wij worden geacht te doen? En laten wij aan de politiek wat aan de politiek is? Die vragen kwamen niet aan bod. Je had het druk genoeg en het was ook niet de cultuur. Nog steeds niet, eigenlijk.’
 

Verkeerde sporen

Toen Pool vele jaren later Tjeenk Willink sprak, had hij al wel ervaren dat de partijpolitieke dynamiek verkeerde sporen trok in de ambtelijke wereld en dat de democratische rechtsstaat uit de rails liep. Pool: ‘Mijn eigen beroepsgroep had zich onvoldoende op zijn eigen vakmanschap georiënteerd. Ik vond dat we naar de wortels van ons eigen functioneren moesten durven kijken. Maar hadden wij wel de moed die moeilijke waarheid onder ogen te zien?’

Clusterfuck

Pool krijgt een jaar na Tjeenk Willinks ‘standje’ de kans om de proef op de som te nemen. Hij wordt programmadirecteur Dialoog & Ethiek bij het rijk. Het vijfjarige programma is een gevolg van het toeslagenschandaal, een clusterfuck (de woorden van onze premier) waarbij mensen werden vermorzeld door een op hol geslagen systeem waarin dialoog, ethiek en ambtelijke tegenspraak aan de kant waren geschoven.

Plicht

Erik Pool: ‘Politici kunnen opdrachten geven die strijdig zijn met de Grondwet of internationale verdragen. Er zit een grens aan het primaat van de ­politiek, en die moet je als beroepsgroep markeren. Dan is tegenspraak een plicht. Het is je taak de dialoog te voeren, júist als het spannend is. Maar die dialoogcultuur hebben we op de departementen onvoldoende ontwikkeld. Alle rijksambtenaren zouden binnen hun reguliere werk voldoende ruimte moeten maken om te reflecteren op het werk: is het goed voor de samenleving? Dat moeten we leren, want het is niet gebruikelijk. Maar dat moet het wel worden.’

Macht

Het is niet gemakkelijk om te zeggen wat gezegd moet worden, heeft Pool in zijn jaren als rijksambtenaar wel ervaren. ‘Bij de overheid draait het om macht. En wie de macht tegenspreekt heeft moed nodig. Dat vraagt de rechtsstaat van ambtenaren.’ De programmadirecteur heeft ook gezien hoe de hoeders van de rechtsstaat na het toeslagenschandaal met die verantwoordelijkheid zijn omgegaan.

Blijven nadenken

Pool: ‘Ik heb rechters na de toeslagenaffaire horen zeggen dat ze niet de wet moeten volgen, maar recht moeten spreken. Zoiets geldt ook voor ambtenaren. De algemene beginselen van behoorlijk bestuur vragen om waardengedreven en zorgvuldig handelen. Dan is een instructie of een wettelijke bepaling niet voldoende. Je moet blijven nadenken. Daar pleit ik in essentie voor. Niet om opdrachten te weigeren, maar om bij opdrachten van de politiek je goede verstand te gebruiken. De politiek vindt dat de menselijke maat terug moet. Als je dat vindt, dan moet een ambtenaar bij zichzelf te rade gaan wat hij of zij als méns zou vinden van wat hij of zij als ambtenaar aan het doen is.’

Gemeenten

‘s Lands rijksambtenaren mogen nog een paar jaar de vruchten plukken van het programma Dialoog & Ethiek, maar hoe zit dat met hun collega’s in de gemeenten en bij de provincies? Lopen daar geen bestuurders rond die weleens wat tegenspraak zouden kunnen gebruiken van ambtenaren die dat doodeng vinden?

Soortgelijk programma

Pool: ‘I&O Research herhaalde dit jaar onder ambtenaren van gemeenten, provincies, waterschappen een onderzoek dat ze vorig jaar in onze opdracht uitvoerden onder rijksambtenaren. De patronen zijn hetzelfde. We hebben net een klein behoefteonderzoek laten doen naar de signalen uit gemeenteland. Dat bespraken we vorige week met de VNG en A&O Fonds. Ik hoop dat zij een soortgelijk programma over dialoog en ethiek voor gemeenten kunnen opzetten. Daar kunnen we bij helpen. Het zou natuurlijk ook raar zijn je strikt tot het rijk te beperken, want op alle thema’s hebben de bestuurslagen elkaar nodig en moeten ambtenaren elkaar kunnen vinden.’

Lees het hele interview met Erik Pool deze week in BB24 (inlog).