Burger moet bezig met burgerschap

Hoe meer burgers meedenken over wat goed is voor iedereen en hoe meer zij zorgen dat de overheid ons blijft vertegenwoor­digen, hoe sterker we onze democratie met elkaar maken. Daarom is het belangrijk dat mensen actief aan de slag gaan met burgerschap en dat ook hun kinderen en jongeren leren hoe je kan mee­doen, je mening kan vormen en respectvol kan samenwerken. Dat schrijft de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) in een nieuw ‘signalement’.

Goede balans

In het rapport ‘Naar een sterkere democratie. Voor, met en van burgers’stelt de ROB dat het functioneren van de democratie beter kan en moet. Internationaal gezien doen we het best goed, ‘maar (stevig) investeren is nu nodig om (verder) verval te voorkomen’, aldus de ROB. Een sterkere democratie betekent dat de overheid goed luistert naar wat bur­gers vinden, maar niet zomaar alles overneemt. ‘Het gaat om een goede balans: luisteren, maar ook verstandige keuzes maken.’ De over­heid moet volgens de ROB rekening houden met verschillende groepen, het algemeen belang dienen en de rechten van iedereen respecteren.

Diversiteit en inclusie

Daarbij dienen burgers voor een sterkere democratie niet alleen naar het stemhokje te gaan, maar ook actief meedoen. Alleen zo kan het algemeen belang zo goed mogelijk worden behartigd. Burgers moeten dan ook het gevoel hebben dat ze erbij horen en mee kunnen doen. Het voelen van betrokkenheid hangt weer af van hoe goed jouw belangen worden vertegenwoordigd. ‘Diversiteit en inclusie zijn daarom essentieel. Ze zorgen ervoor dat iedereen gelijke kansen krijgt om mee te doen en invloed te hebben op bestuur en beleid.’

Ontwikkel burgerschap

Interessant onderdeel van het signalement is de ‘uitgeleide’ over burgerschap. Burgers hebben namelijk ook een verantwoordelijkheid: meedenken over wat goed is voor iedereen en zorgen dat de overheid ons blijft vertegenwoordigen. ‘Het is belangrijk dat mensen leren wat burgerschap betekent: hoe je meedoet, wat je rechten en plichten zijn en hoe je respectvol met anderen omgaat. Als burgers deze vaardigheden ontwikkelen, wordt onze democratie sterker.’

Burgerschapsles onvoldoende

De instrumenten om die aan mensen aan te reiken zijn echter beperkt, constateert de ROB ook. ‘Een democratie kan alleen via verplicht publiek onderwijs echt alle burgers direct bereiken. En daarin stelt het burgerschapsonderwijs teleur.’ Het is sinds 2006 wettelijk verplicht voor het basis- en voort­gezet onderwijs om aandacht te besteden aan burgerschap, maar de Inspectie van het Onderwijs stelde in 2016 vast dat de kwaliteit van de lessen onvoldoende is. ‘Activiteiten in het kader van burgerschap vertonen weinig verband, scholen maken van tevoren niet duidelijk wat ze leerlingen willen leren en er is ook weinig zicht op wat leerlingen uiteindelijk meenemen.’

Jongeren lopen achter

Vanaf augustus 2021 zijn nieuwe wettelijke eisen gaan gelden om in het (speciaal) basisonderwijs, voortgezet onderwijs en speciaal onderwijs ‘actief burgerschap en sociale cohesie’ te bevorderen. Die taak vraagt gerichte aandacht van scholen, maar scholen hebben veel ruimte om zelf te bepalen hoe ze hun burgerschapsonderwijs inrichten. Nederlandse jongeren weten nu minder over democratie dan leeftijdsgenoten in vergelijkbare landen, blijkt uit internationaal vergelijkend onderzoek uit 2023. En het burgerschapsonderwijs voor nieuwkomers laat te wensen over. Volgens de Algemene Rekenkamer wordt de ‘zelfredzaamheid’ van nieuwkomers overschat, is de kwaliteit van veel private taal- en inburgeringsscholen gebrekkig, en lukt het ongeveer de helft van de verplichte inburgeraars niet de voorgeschreven inburgeringsexamens op tijd te halen.

Beter onderwijs in burgerschap

Een sterkere democratie kan door onderwijs in burgerschap, stelt de ROB. Dat betekent vanaf jonge leeftijd burgerschapsvaardig heden bijbrengen, zodat kinderen en jongeren leren hoe ze kunnen meedoen, hun mening kunnen vormen en respectvol kunnen samenwerken. Een sterkere democratie vergt ook open en transparante communicatie van de overheid, want dat bevordert vertrouwen en betrokkenheid. Verder zijn betere participatiemogelijkheden en ondersteuning voor burgerinitiatieven en het stimuleren van diversiteit en inclusie in het democratisch proces nodig. ‘Een responsieve, participatieve en representatieve overheid is de basis voor een democratie die leeft en blijft (voort)leven. Dit vraagt om een gezamenlijke inspanning van zowel de overheid als burgers zelf.’