‘Dat beeld moet nodig opgeknapt’

Specialisten in onderhoud kunstwerken in openbare ruimte

Hoe zorg je ervoor dat de kunst in de openbare ruimte in goede staat blijft? Zo’n honderd gemeenten laten dit specialistische werk over aan Kunstwacht. ‘Het is fijn als iemand snapt dat je met een kunstwerk anders omgaat dan met een verkeersdrempel.’

‘Niet ter plekke te repareren? Stel het brons maar veilig, dan doen we het hier’, zegt Eduard Weijgers, één van de oprichters van Kunstwacht, in de telefoon tegen een van zijn medewerkers. Een paar uur later arriveert This ain’t Johnny Doe, een beeld van kunstenaar Marlène Sjerps, in de werkplaats van Kunstwacht in Delft. Dat kostte slechts één telefoontje, zegt Mer Acikgöz van de gemeente Zandvoort, waar het beeld stond. ‘Er kwam een melding van een omwonende dat er iets was geknakt aan het beeld. Dan informeren we Kunstwacht dat we schade hebben, en de rest gaat vanzelf.’ Weijgers: ‘We overleggen nu met de gemeente en de kunstenaar of we meer versteviging in de constructie zullen aanbrengen.’

Kunstwacht bestaat sinds 2002 en beheert inmiddels de kunst in de openbare ruimte voor zo’n honderd van de in totaal 342 gemeentes in Nederland. De werkplaats geeft een snel doorkijkje in de collectie die de twintig medewerkers van Kunstwacht beheren. Zo staan daar de pvc-stoelen waarmee Wim T. Schippers in de jaren tachtig de trouwzaal in de Amsterdamse Stopera inrichtte, een bronzen buste en een zandstenen Christusbeeld klaar voor onderhoud.

Amsterdam is de grootste klant, daar is elke dag een ploeg in de weer met calamiteiten en onderhoud. ‘Maar we werken ook voor Borne, met 23 kunstwerken in de openbare ruimte’, vertelt Weijgers.

Acquisitie doet hij inmiddels niet meer, gemeenten melden zich vanzelf. Acikgöz snapt dat, gezien de snelle reactie van Kunstwacht. ‘Soms zelfs zó snel, dat ik het hier in de gemeente nog niet heb gecommuniceerd. Een beeldje van Kees Verkade aan de boulevard, echt een publiekslieveling, moest mee voor reparatie. Kunstwacht had er wel een bordje bij gezet, maar bewoners van een appartementencomplex aan de overkant zagen alleen dat het beeld weg was en schakelden onmiddellijk de politie in. Toen ben ik een dag druk geweest om dat allemaal even gelijk te schakelen.’ Ook Nora Bosscher, beheerder van de kunstcollectie van de gemeente Hilversum, is dik tevreden met Kunstwacht, zegt ze.

‘Tot een jaar of vijftien geleden deed onze afdeling groenvoorziening en openbare ruimte het, maar dat was echt te veel. We hebben als kleine gemeente best een uitgebreide en erg diverse collectie: een monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de MH-17, WOII-herdenkingsmonumenten, veel laagdrempelige traditionele figuratieve bronzen beelden, maar ook veel modern en kwetsbaar werk van bijzondere materialen.’

Het onderhoud is specialistisch werk, vertelt ze. Zo zijn er bronzen beelden die elk jaar in de was moeten om oxideren tegen te gaan, een werk met foto-folies, beelden met computertechniek en lichtinstallaties. ‘Een afdeling groenvoorziening kan dat er écht niet bij doen. Ik heb er zelf maar één dagdeel de tijd voor in mijn portefeuille. Stel je voor dat ik iedereen intern achter de broek aan moet zitten? Dat lukt echt niet.’

Omgaan met auteursrecht

Bosschers collega Blanka de Bruyne van de gemeente Delft toont zich ook tevreden met Kunstwacht. ‘Bij een gemeente staat kunst nu eenmaal niet op de eerste plaats als het gaat om onderhoud van de openbare ruimte. Bij Kunstwacht ligt de focus daar wél. Zij nemen altijd contact op met de kunstenaar, overleggen over de aanpak en of een kunstenaar het wellicht liever zelf wil doen. Ik hoor vanuit de kunstenaars dat zij de communicatie nu veel prettiger vinden. Een kunstwerk onderhouden, omgaan met auteursrecht … Het is fijn als iemand snapt dat je daar anders mee omgaat dan met een verkeersdrempel of een stoeprand,’ legt de senior beleidsadviseur cultuur uit.

Burgers zijn erg betrokken bij de kunst in hun omgeving, merkt De Bruyne steeds weer. ‘Elke week krijgen we meldingen dat er een beeld is aangereden, is vervuild, of bespoten met graffiti. Wandelaars zien ook veel. Bijvoorbeeld dat er gezaagd is aan een beeld.’ Bronsdiefstal valt tegenwoordig mee, zegt Weijgers. ‘De locatie is natuurlijk belangrijk. Als je een bronzen beeld hebt dat met twee mensen en een slijptol makkelijk te verplaatsen is, dan adviseren we een gemeente: zet het niet op een afgelegen plek in het park, maar juist goed in het zicht.’

Natuurlijk betaal je voor het inschakelen van Kunstwacht, zegt wethouder cultuur Levin de Koster van de fusiegemeente (2019) Beekdaelen in Zuid-Limburg. “Maar het levert zo veel op. Het begon bij ons met een schouw en een inventarisatie: wat staat er allemaal in onze drie voormalige gemeentes (Schinnen, Onderbanken en Nuth)? Dat was een mooi samenspel tussen gemeente, burgers en Kunstwacht.

Je denkt dat je als gemeente een compleet beeld hebt, maar dat was niet zo. Kunst was toch een ondergeschoven kindje, er was flink wat achterstallig onderhoud.’ Nu alles is opgekalefaterd en schoongemaakt ziet De Koster dat de kunst ‘er weer echt uitspringt’. ‘Een beeld voor de kerk in Schimmert was door alle vuil en aanslag echt zielloos. Nu is het weer tot leven gebracht, de ogen van dat beeld stralen weer.’

Die expertise kun je als gemeente niet zelf in huis hebben, stelt hij. ‘Het valt burgers ook op. Ze vragen: “Dit en dat beeld moet ook nodig opgeknapt worden, wanneer komen ze hierlangs?” Ik denk dat dit ertoe leidt dat we allemaal meer betrokken zijn bij de openbare ruimte en ik merk nu al dat iedereen trots is op wat we voor moois hebben.’

Hoge resolutie

Kunstwacht start altijd met een inventarisatie en een schouw, maakt vervolgens een plan van aanpak van achterstallig onderhoud en daarna een beheerplan en een meerjarenonderhoudsplan. Kunstwerken worden gefotografeerd in hoge resolutie, er komt een database die naar wens van de opdrachtgever kan worden uitgebreid: informatie over kunstwerk, kunstenaar, materiaal, locatie, QR-codes, nieuwsberichten, een audiotour voor inwoners. ‘Inwoners vinden dat fijn’, merkt Bosscher van de gemeente Hilversum. ‘Het is een open database; mensen staan er nu meer bij stil. We willen nu een herdenkingsroute maken op basis van de database van Kunstwacht. Zo hopen we onze inwoners nog meer bewust te maken van wat we allemaal aan kunst in huis hebben.’ Hoe tevreden is Kunstwacht over de gemeenten?

Weijgers: “Soms zijn er wisselingen en is er geen goede overdracht. Het is voor ons belangrijk om te weten bij wie we moeten zijn. Maar over het algemeen is er goed overleg. Als er geen geld is, dan overleggen we. Wat gaat er achteruit als je niets doet? Een betonnen beeld kan wel even wachten op een schilderbeurt, maar slecht voegwerk en vorst zorgen voor schade.’ De start is altijd kostenintensief, omdat achterstallig onderhoud moet worden weggewerkt, zegt Weijgers. ‘Daarna valt het mee. Onze medewerkers kunnen met alle materialen uit de voeten. Dus je hebt als gemeente maar met één partij te maken. De kwaliteit van de kunst in de openbare ruimte gaat erop vooruit. Ik vind dat veel gemeenten zich een goed huisvader tonen op dat gebied.’

In Zandvoort zit Kunstwacht tegenwoordig ook in de beoordelingscommissie voor nieuwe kunstwerken, zegt Acikgöz. ‘We hebben hier natuurlijk een bijzonder milieu, met duinen, veel wind en veel opwaaiend en schurend zand. Kunstwacht is vanuit de eigen expertise een welkome aanvulling in deze commissie.’ Weijgers: ‘Wij vinden inhoudelijk en artistiek niets van een kunstwerk. Maar we kunnen wel het onderhoud voorspellen. We willen zeker niet op de stoel van de kunstenaar gaan zitten, maar als je van tevoren weet: dit gaat door de vorm, het materiaalgebruik of de locatie veel gedoe opleveren, dan zeggen we dat wél. En dan kun je als gemeente of kunstenaar natuurlijk alsnog zeggen: we doen het tóch.’

Gemetselde sokkels

Natuurlijk is de eerste inventarisatie en het inlopen van achterstallig onderhoud best kostbaar, laat beheerder Bosscher van de gemeente Hilversum weten. Maar het levert ook veel op. ‘Gemetselde sokkels zijn inmiddels vervangen door natuursteen. Graffiti wordt snel verwijderd. Inwoners zijn blij met wat er staat. We hebben een schattig bronzen beeld van Gabriël Sterk, Levensvreugde: een man tilt een vrouw op. Er worden veel trouwfoto’s bij dat beeld gemaakt en het staat er altijd prachtig bij’, aldus Bosscher. ‘Niemand bij de gemeente zegt: laten we dat onderhoud maar weer eens zelf gaan doen. Het is zulk specialistisch werk. Daar heeft geen enkele afdeling nog tijd voor bij een gemeente. En zeker omdat je ook nog eens snel en flexibel moet zijn.’

Kunstwacht weet inmiddels welke kunstwerken altijd te grazen worden genomen. Weijgers: ‘Er zijn nu eenmaal werken die zich erg goed lenen als canvas. Cortenstaal is perfect materiaal voor kunst in de buitenruimte, maar ook voor graffiti, helaas. En als iets eenmaal beklad is, is de drempel lager om er nóg een tag op te zetten.

Dus snel schoonmaken is belangrijk. Goed onderhoud voorkomt veel ellende.’ Vernieling van kunstwerken doet hem altijd wat, zegt hij, zeker bij herdenkingsmonumenten. In de periode voor 4 mei zijn ‘alle verloven ingetrokken’ voor de twintig medewerkers van Kunstwacht, zegt Weijgers. Dan is er topdrukte en moet alles er helemaal goed bij staan. ‘Het nationaal monument op de Dam, maar ook die kleine plaquette in een dorp.’

Kwetsbare kunst kun je niet niet-kwetsbaar maken. ‘Maar als wij het steeds moeten opknappen gaan we wel in gesprek met een gemeente. Misschien kan het beter naar een andere plek, anders ligt het over een maand weer op de grond. Van veel werken zoeken we uit: is er een mal of een replica? We scannen kunstwerken voor het geval ze worden gestolen. Soms bespreken we ook met gemeente of kunstenaar: als dat ene stokje of die penseel steeds wordt afgebroken, is het misschien zinloos om dat steeds te herstellen of kunnen we het op een of andere manier in de constructie verstevigen.’

Herkenningspunten

De collectie kunst in de openbare ruimte groeit nog steeds, ziet Weijgers. ‘Elke nieuwe woonwijk krijgt weer nieuwe kunstwerken: herkenningspunten, bijzonder eigentijds werk, soms computergestuurd of met een lichtinstallatie. Maar er komen ook nog steeds bronzen beelden bij, hoor. Elke stad of wijk heeft een compleet eigen collectie: Amsterdam-Zuidoost heeft veel hele grote kunstwerken, in Zoetermeer zie je aan de kunst wanneer de stad is gebouwd.’ Weijgers signaleert een trend in de kunst in de openbare ruimte.

‘Muurschilderingen zien we overal opduiken. Een blinde muur is natuurlijk een prachtig canvas en het maakt snel veel verschil. Het kost bovendien relatief weinig, is laagdrempelig en valt enorm op, het vertelt vaak een verhaal over de omgeving, omwonenden vinden het fijn. En als het niet makkelijk bereikbaar is, geeft het ook nog eens relatief weinig onderhoud.’