Versoepeling bijstand 'druppel op gloeiende plaat'

Sinds de beruchte boodschappenaffaire in Wijdemeren is bij veel gemeenten het besef ingedaald dat de bijstandsregels soepeler moeten. Maar dat lijkt in de praktijk nog niet te leiden tot een betere behandeling van bijstandsgerechtigden. 

Giften
Dat is in het kort de conclusie van een onderzoek door journalistiek platform Investico. Zo hebben ruim tachtig gemeenten hun regels wat betreft giften het afgelopen jaar versoepeld. In veel van die gemeenten mogen bijstandsgerechtigde inwoners nu jaarlijks 1200 euro aan giften ontvangen zonder dat de gemeente dat verrekent met de uitkering.

Kleine foutjes
'Maar tegelijkertijd zit het werkelijke probleem veel dieper', schrijven de onderzoekers. De manier waarop de Participatiewet – waar de bijstand onder valt – in elkaar zit, zorgt ervoor dat gemeenten nog steeds vele duizenden euro's aan bijstandsuitkering kunnen terugvorderen op basis van kleine foutjes. Professionals die uitkeringsgerechtigden bijstaan in rechtszaken, geven aan dat er nog weinig is veranderd in de terugvorderpraktijken van gemeenten. De versoepelde regels omtrent giften lijken een druppel op een gloeiende plaat.

Coulance
Investico ondervroeg ruim honderd sociaal advocaten, raadslieden en sociaal werkers over hoe gemeenten omgaan met bijstandszaken. Bijna de helft zag het afgelopen jaar geen verschil in de coulance die gemeente hanteren bij het terugvorderen. Slechts een op de vijf denkt dat gemeenten coulanter zijn geworden. In de bejegening van bijstandsgerechtigden zijn gemeenten wel iets empathischer geworden, vinden drie op de tien. Maar verschillende respondenten zeggen ook dat dit in de uiteindelijke beslissingen weinig verschil maakt – die kunnen nog altijd hardvochtig zijn.

Levensonderhoud
De golf van gemeenten die het giftenbeleid hebben aangepast – 84 in totaal, waaronder een aantal grotere steden zoals Rotterdam, Maastricht en Enschede – volgde op de boodschappenaffaire die eind 2020 aan het licht kwam. Daarbij moest een vrouw in Wijdemeren 7.000 euro aan bijstand terugbetalen omdat ze regelmatig boodschappen van haar moeder had ontvangen. Omdat de bijstand wettelijk gezien alleen mag dienen als laatste vangnet voor mensen die niet op andere manieren in hun levensonderhoud kunnen voorzien, stond de gemeente in haar recht om de uitkering terug te vorderen. De vrouw had in theorie immers minder geld nodig voor haar levensonderhoud vanwege de boodschappen die haar moeder voor haar betaalde.

Ophef
Ondanks dat de hoogste bestuursrechter de gemeente grotendeels gelijk gaf, ontstond er politieke ophef over de zaak. In veel gemeenteraden, en ook in de Tweede Kamer, ontstond een discussie over de 'menselijke maat' in de bijstand. De aangepaste beleidsregels rondom giften ontstonden dan ook veelal in de nasleep van de zaak in Wijdemeren.

Niet van toepassing
Ironisch genoeg bleek later in 2021, toen de Centrale Raad van Beroep een uitspraak deed over de zaak, dat het giftenbeleid niet van toepassing was geweest op de casus Wijdemeren. Alleen 'incidentele en vrij beschikbare giften' kunnen worden vrijgelaten, lichtte de rechter toe. De boodschappen die de vrouw in Wijdemeren kreeg, voldeden aan geen van beide criteria.

Meer ruimte
Dat betekent echter niet dat gemeenten niets kunnen doen om hardvochtige terugvordering zoals bij de boodschappenzaak te voorkomen. Hoogleraar socialezekerheidsrecht Gijsbert Vonk legde onlangs in een interview met Binnenlands Bestuur uit dat gemeenten vaak meer ruimte hebben om de Participatiewet te interpreteren dan ze denken.

Snuffelen
Gemeenten kunnen namelijk eigen beleidsregels opstellen, waarin ze bijvoorbeeld besluiten om niet ‘achter elke boodschappenkar te gaan zitten snuffelen', geeft Vonk als voorbeeld. Bovendien hoeft één foutje niet altijd te leiden tot een terugvordering over de héle periode aan bijstand waarover onduidelijkheid bestaat, zegt Vonk. 'Ik zie nergens in de Memorie van Toelichting staan: bij de minste of geringste overtreding moet het complete verleden ter discussie gesteld worden.'

Herziening
De pogingen van gemeenten om het bijstandsbeleid minder hardvochtig te maken beperken zich overigens niet tot de regels rondom giften. Op allerlei gebieden van de bijstand spelen er lokale experimenten – die soms tegen de landelijke wetgeving ingaan. Verschillende wethouders en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten pleiten bovendien al langer voor een grondige herziening van de Participatiewet.