Warmtetransitie in context van de energietransitie

De warmtetransitie is op zich al een uiterst omvangrijke en ingewikkelde opgave. Maar daar blijft het niet bij: die opgave staat niet op zichzelf, maar is op allerlei manieren verknoopt met andere transities. En ze zijn stuk voor stuk omvangrijk en ingewikkeld: mobiliteit, energie, de toekomst van het landelijk gebied, de woningbouwopgave. En toch, juist in die samenhang ligt het begin van de oplossing. Juist de complexiteit moeten we omarmen, want die biedt kansen. Als je de punten verbindt, zie je de tekening.

Een wijk over vijftien jaar

Stel je voor: een doorsnee wijk over pakweg vijftien jaar. Zonder aardgas,  deels all-electric  en met een bescheiden warmtenet, om netcongestie te voorkomen. De gemeente heeft het samen met een energiemaatschappij opgezet. Auto’s kunnen slimladen bij de warmtecentrale en de locatie is samen met de bewoners zo gekozen dat het ook een ontmoetingsplek is, met een aangrenzend park waar kinderen kunnen spelen, dat verkoeling biedt in de zomer en waar waterpartijen voor buffers zorgen. De bewoners en gebruikers in het buitengebied waren nauw betrokken bij de komst van zonneweides, zodat iedereen kan delen in de baten. Op momenten dat er meer wordt opgewekt dan wordt gebruikt, is er voorzien in (warmte-)opslag. Een plan om energie te halen uit biogas is niet doorgegaan: door de verkleining van de veestapel is er eenvoudig onvoldoende mest om te vergisten. Wel komt er restwarmte van het industrieterrein dat aan de woonwijk grenst, waardoor het warmtenet nog verder kan groeien.   

Warmtetransitie in context van energietransitie

Het is slechts één van de vele denkbare scenario’s. We willen vooral laten zien hoe de verschillende transities op elkaar inwerken, en hoe je door een integrale blik kunt komen tot samenhangende oplossingen die elkaar versterken. Doe je dat niet, dan is de kans groot dat de transities elkaar behoorlijk in de weg gaan zitten. We pleiten ervoor om de energietransitie breder te zien dan alleen het opwekken met zon en wind, maar juist in haar volledige breedte en samenhang; dus de warmtetransitie in relatie met de gastransitie (van aardgas naar hernieuwbare gassen) en de elektriciteitstransitie (van centraal naar decentraal, van gas naar zon, wind en waterstof). Kortweg: we hebben het over de samenhang tussen moleculen, elektronen en warmte.

Integratie van energiesystemen

In die context moet je komen tot transparante en herleidbare besluitvorming, tot het maken van de juiste keuzes in een steeds complexer wordende wereld. Plannen voor windmolens en zonneweides hebben alles te maken met plannen voor het verwarmen van woningen, maar de strategieën lopen niet altijd synchroon, er is dan geen optimale afstemming. Terwijl daarin juist wel de waarde schuilgaat. Een hoogst actueel voorbeeld: netcongestie. Duizenden bedrijven en organisaties staan op de wachtlijst voor een aansluiting, zonnepanelen op huizen mogen soms niet terug leveren omdat het net het niet aankan. Het is dan logisch om te kijken welke woningen wel, en welke woningen beter niet elektrisch verwarmd kunnen worden. En je kunt problemen voorkomen door warmtepompen niet per woning, maar per buurt of wijk te installeren. Doe je dat voor een buurt vanaf ongeveer 400 woningen, dan spreken we van een buurtenergiesysteem (BES). Je deelt de investeringskosten en je hebt minder piekvermogen nodig omdat niet iedereen tegelijk verwarmt en doucht. Ook het onderhoud van een collectieve voorziening is veel efficiënter. Een BES kan ook een energiehub worden, als er meerdere energiefuncties bij elkaar komen, zoals in het geschetste toekomstbeeld. Denk aan opslag in een buffervat of in de bodem (warmte is veel gemakkelijker lang op te slaan dan elektriciteit), slim laden of prijsgestuurde inkoop.

Samenhang is meer dan techniek

Wij pleiten voor samenhang in visie, ambitie en strategie, en vervolgens voor samenhang in de concrete maatregelen. Zet een stip aan de horizon en vertaal die naar de situatie van vandaag en naar de behoefte van morgen. Een integrale energievisie kijkt om te beginnen naar de behoefte aan energie. Daarbij is bijvoorbeeld bepalend hoeveel mensen hun huis met elektriciteit gaan verwarmen, en waar een warmtenet de beste oplossing zou zijn.

Daarbij past de erkenning dat het niet alleen een technische en financiële of commerciële afweging mag zijn. Het heeft ook te maken met ruimtelijke inpassing, met klimaatadaptatie, en met wezenlijke maatschappelijke componenten zoals woonlasten, energie-armoede en de keuzevrijheid voor inwoners.

Sluitende businesscase is geen heilige graal

Bij het gros van de collectieve warmte-initiatieven die de eindstreep niet hebben gehaald, was steeds een belangrijke verklaring dat er geen sluitende businesscase mogelijk was. Maar daarmee wordt de warmtetransitie teruggebracht tot een financieel-economische rekensom. En dat is te eenzijdig. Gelukkig komen wij ook gemeenten tegen die zo’n sluitende businesscase niet als een soort heilige graal beschouwen, omdat niet alle voordelen in geld zijn uit te drukken, of omdat een voordeel buiten het eigen project valt. Een gemeente kan bijvoorbeeld vinden dat een warmtenet of een isolatieprogramma een bijdrage kan leveren aan het oplossen van energie-armoede en, in het verlengde daarvan, aan sociale armoede. En laten we vooral realistisch zijn: op heel veel plekken is er sowieso geen sluitende businesscase mogelijk. Bij een integrale energievisie moet het dus ook gaan om het solidariteitsbeginsel, om te voorkomen dat mensen vanwege hun huis, de locatie of hun individuele situatie letterlijk en figuurlijk in de kou staan. Het kan niet alleen gaan om de commerciële tucht van de markt.

Gebiedsgerichte aanpak met draagvlak

Een integrale aanpak past mooi bij de gebiedsgerichte aanpak die steeds meer van de grond komt, en waarbij ook steeds de verbinding wordt gezocht om te komen tot draagvlak – een voorwaarde voor elke succesvolle uitvoering van beleid. Ook daar komen alle componenten samen: technisch, financieel én sociaal. Om het maar simpel te zeggen: als een gemeente niet voldoende aandacht heeft voor de verpaupering in een wijk, of als er te weinig gebeurt met klachten over losliggende stoeptegels, dan heeft die gemeente al een achterstand als de discussie over de warmtetransitie nog moet beginnen. Want die discussie gaat niet alleen over geld en over apparaten, het gaat ook om vertrouwen. Bij het organiseren van de participatie is maatschappelijke consensus dus een wezenlijk doel.

Integrale afweging én uitvoering warmtetransitie

Wij ondersteunen gemeenten door in deze complexe omstandigheden het integrale beeld te schetsen en het goede gesprek te voeren om tot verantwoorde, herleidbare en gefundeerde keuzes voor de warmtetransitie te komen. Een integrale benadering helpt om de juiste dingen te doen op de juiste momenten. Dat voorkomt dat je later tegen zeer hoge kosten moet bijsturen. Bijvoorbeeld doordat de onderdelen van de energietransitie onvoldoende in hun onderlinge samenhang zijn bekeken. We zetten onze brede kennis en ervaring in om technische, financiële, ruimtelijke, ecologische en sociale aspecten te verbinden in strategieën, in beleid, in realistische programma’s en in succesvolle implementatie. We helpen om het te bedenken, te organiseren en uit te voeren. Tot en met het bestek, de contracten, de aanbesteding en het toezicht op de uitvoering. Zo creëren we handelingsperspectief, in de richting van een duurzame warmtetransitie.