Heel Nederland moet een jas aantrekken

Woningisolatie is een hoeksteen voor de warmtetransitie, maar de praktijk is weerbarstig. Gemeenten moeten sturen op verduurzaming, maar de woningen zijn eigendom van de mensen zelf, dat kan schuren. En een grote groep financieel kwetsbare huishoudens raakt ook op achterstand. Het gaat dus ook om een sociale opgave en om energierechtvaardigheid. De oplossing begint bij het maken van integrale en afgewogen keuzes. Daarna is het zoeken naar de juiste schaalgrootte, gecombineerd met het maximaal ontzorgen van doelgroepen. De opgave moet niet onderschat worden; de komende 30 jaar zullen wij met z’n allen deze immense klus moeten klaren.

De recente energiecrisis heeft wederom duidelijk gemaakt: isolatie is altijd een goed idee, los van de discussie over de aanleg van warmtenetten, los van de vraag of en wanneer je overstapt naar een al dan niet hybride warmtepomp. Het algemene beeld is dat alles van vóór 1992 sterk verbeterd moet worden, en dat van huis tot huis beoordeeld moet worden wat er kan. Het maakt veel uit met welk perspectief de isolatie wordt uitgevoerd, dus hoe vergaand de maatregelen moeten worden. Komt er een warmtenet, dan ligt de isolatieopgave anders dan voor een woning met een individuele warmtepomp als doel.

Collegetafel en keukentafel 

Vervolgens maakt het heel veel uit van wie de woningen zijn. De woningen van de corporaties - dat zijn er zo’n 2,3 miljoen - worden door de corporaties zelf verduurzaamd. Dit doen zij vaak planmatig, gefaseerd, en gekoppeld aan natuurlijke momenten. Er resteren dan nog ruim 1,1 miljoen overige huurwoningen in bezit van bijvoorbeeld particuliere verhuurders of investeerders die niet altijd even gemakkelijk te activeren zijn door de split incentive: wel de lasten maar niet automatisch de lusten. Tot slot telt Nederland 4,6 miljoen particuliere woningen, goed voor ongeveer 57 procent van de totale voorraad van rond de 8 miljoen woningen. Met name voor particuliere woningen staat een gestructureerde, seriematige aanpak, met bijbehorende schaalvoordelen, nog niet eens in de kinderschoenen. Dat is begrijpelijk, want de overheid heeft doelstellingen en ambities opgesteld die sterk afhangen van verduurzaming van particulier bezit door de bewoner zelf. Gemeenten worden verondersteld de regie te nemen, maar uiteindelijk is het toch de bewoner die in beweging moet komen en kosten moet maken. Dus de verantwoordelijkheid ligt op de collegetafel, terwijl de pijn wordt gevoeld aan de keukentafel. En aan beide tafels moet het gesprek gaan over een eerlijke verdeling tussen risico’s en baten. 

Samenloop van opgaven 

Het probleem van versnippering en een te kleine schaal speelt ook nadrukkelijk in de uitvoeringsfase. Want aansturen via concessies voor isolatiepercelen in een bepaald gebied, hoe doe je dat? En mag dat? Want de huizen zijn van de mensen zelf, dus voldoende schaal is op z’n minst onzeker. Dat zorgt voor hoge kosten terwijl er ook problemen kunnen ontstaan rond de beschikbaarheid van de benodigde apparatuur en materialen, en natuurlijk capaciteit in de aannemerij. En er kan ook zomaar een kink in de kabel komen als er bijvoorbeeld vleermuizen in de spouw blijken te wonen. Daarop moet de gemeente ook handhaven, met het oog op het beschermen van de biodiversiteit. Dus daar wringt het ook. Het combineren van deze diverse en ingewikkelde opgaven blijkt gewoon heel erg lastig en tijdrovend. 

Bredere collectieve aanpak 

De eerste stap naar een effectieve oplossing is het tegengaan van de versnippering. Door binnen het grotere geheel ruimte te creëren voor individuele situaties sluit je aan op verschillende schaalniveaus van de betrokken partijen. Op die manier kunnen particulieren meeliften. Dat is extra belangrijk omdat er een tekort aan mensen is, en dan kun je je capaciteit beter maar zo efficiënt mogelijk inzetten. Het is de moeite waard om na te gaan hoe de gemeente, aannemer én corporaties vooral slimmer kunnen samenwerken en te zorgen dat het wiel niet overal helemaal opnieuw uitgevonden wordt. Ook al mag niet al het laaghangende fruit geplukt worden omdat corporaties juridisch beperkt zijn in wat ze mogen doen buiten hun eigen werkterrein.

Ook als het gaat om een betere risicoverdeling zien we kansen. Nu maken aannemers en bewoners risico-afspraken met elkaar, de gemeente staat daarbuiten. We kunnen ons constructies voorstellen waarin een gemeente ook partij is en waarin een stukje van het risico bij eigenaars-bewoners wordt weggehaald. Ook is het goed denkbaar dat gemeenten elkaar opzoeken, dat zien we al gebeuren. Zeker kleinere gemeenten hebben maar beperkte capaciteit, samenwerking met buurgemeenten kan een oplossing zijn. 

De woningbezitter ontzorgen 

Een tweede stap is dat de woningbezitter binnen die collectieve aanpak zoveel mogelijk moet worden ontzorgd en aangemoedigd. Want die inwoner moet het nu in hoge mate zelf uitzoeken: wat er kan en wat loont, wat het kost, hoe je maatregelen kunt stapelen om extra subsidie te krijgen. En  hoe je een goede aannemer vindt die überhaupt bereid is een offerte te maken. Het is een soort goudzoeken en dat is zoals bekend lang niet altijd succesvol. Bovendien: vind maar de tijd om het allemaal uit te vogelen.   

Ontzorgen betekent: betrouwbare en duidelijke informatie en eenvoudige, transparante keuzes aanbieden, toegespitst op een individuele situatie. Want de verschillen zijn groot. Er is een flinke groep die weinig voelt voor flinke investeringen, die zegt: het zal mijn tijd wel duren. Voor die groep is het argument vooral een hoger comfort – samen met het financiële argument dat isoleren vanwege de hogere energielasten steeds meer de moeite waard wordt. Voorts zijn er mensen die zich vooral aangesproken voelen door een pleidooi voor een groenere toekomst. Maar er is ook een grote groep die te weinig geld heeft: niet voor de energierekening en niet om het huis te isoleren. Zij maken zich misschien zorgen over de natuur, maar meer nog hoe ze het eind van de maand moeten halen. 

Met iedereen een ander gesprek

Zo’n gesprek gaat niet per definitie alleen over comfortabel wonen, over de groene toekomst of over energiebesparing die doortikt in de huishoudportemonnee. Het is elke keer maatwerk en je voert dus, binnen een groep met zoveel mogelijk gezamenlijke kenmerken, met iedereen een ander gesprek.  

Isolatie als sociaal vangnet 

Met het aanbieden van een warme jas kan een gemeente meer doen dan werken aan de warmtetransitie, zeker bij mensen die het financieel toch al moeilijk hebben. De lagere stookkosten kunnen voorkomen dat gezinnen in de schuldhulpverlening terechtkomen, of zorgen dat ze er eerder uitkomen. Isoleren is dus een knop waaraan gemeenten kunnen draaien in hun sociale beleid, bij het tegengaan van energie-armoede. En misschien kan isolatie helpen om mensen uit hun sociaal isolement te halen of te houden. 

De kracht van Royal HaskoningDHV

Met onze kennis en ervaring kunnen wij gemeenten op verschillende manieren ondersteunen. Heel concreet gaat het nu om de NIP-LAI subsidieaanvraag voor de eerste of tweede tranche dit jaar. We helpen graag mee met het opstellen van een isolatieprogramma dat nodig is voor de subsidieaanvraag, en met het inrichten van de organisatie die dit gaat uitvoeren. We kunnen gemeenten begeleiden om het seriematig en projectmatig in contingenten aan te pakken, in integrale en op continuïteit gerichte programma’s waarbij slim gebruik gemaakt wordt van wat er wel is, en praktische oplossingen gevonden voor wat ontbreekt. Waardoor we de schaarse menskracht optimaal benutten. 

We maken voor gemeenten de opgave inzichtelijk en transparant, we laten zien waar de complexe woningen staan, wat er aan kan en moet gebeuren en wat dat vervolgens kost. Neem jaren-dertigwoningen: geen twee woningen zijn hetzelfde, maar in grote lijnen weten we wat voor maatregelen daar mogelijk en verstandig zijn, gecorrigeerd voor bijvoorbeeld het beschikbare energielabel of de energierekening. We gebruiken daarvoor de contingententool die laat zien waar na-isolatie een goed idee is, en waar niet. Zo kun je per archetype een maatregelenpakket samenstellen. En zoals geen twee woningen hetzelfde zijn, geldt dat ook voor huishoudens. Het meewegen van sociaal-economische data maakt de doelgroepaanpak nog realistischer en effectiever.

Voor gemeenten biedt dit een stevige basis om prioriteiten te stellen, en daarmee handelingsperspectief. We helpen het opdrachtgeverschap goed in te richten, we brengen partijen bij elkaar en we zorgen er samen met alle partners voor dat zulke programma’s ook worden uitgevoerd. Daarvoor stellen we onze kennis en ervaring beschikbaar. Technisch, maar ook op het gebied van programmamanagement, participatie en data science. In het belang van de warmtetransitie, maar net zo goed in het belang van de mensen die in hun woning, linksom of rechtsom, direct bij de warmtetransitie betrokken raken.