Het spoor bijster

Van der Zwan was commissaris bij de NS en kent het spoorwegbedrijf: in 1991 schreef hij Goudriaan in botsing met NS, over hoe de NS in de jaren dertig de poging van de overheid wist af te slaan om greep te krijgen op het in zichzelf gekeerde bedrijf. Zijn nieuwe boek Handelaars in onrust gaat over de arbeidsonrust en falende dienstverlening bij de NS rond de eeuwwisseling en wie precies wil weten wat er speelde en wat erachter zat, kan hier zijn hart ophalen.

Maar dat vereist enige inzet, want van der Zwan schrijft geen meeslepend proza en de verhaallijn is niet altijd even helder: gebeurtenissen en begrippen vallen soms pas na enige tijd op hun plaats. Achterin is een beschrijving van de hoofdrolspelers en een historisch overzicht opgenomen, en het kan handig zijn om vooral het laatste eerst te lezen. Eigenlijk heeft het boek twee thema’s: de privatiseringsoperatie en het hoog oplopende arbeidsconflict rond de grote reorganisatie van 1999, ‘Bestemming: Klant’.

De privatisering stoelde op het laat-20e-eeuwse streven naar een terugtredende overheid en marktwerking, ook voor nutsbedrijven als de NS. Van der Zwan laat weinig heel van die notie en legt overtuigend uit dat voor de spoorwegen noch concurrentie, noch exploitatie op commerciële basis ooit een reële optie was. Het arbeidsconflict had maar zijdelings met de privatisering te maken. In de media en ook in de tweede Kamer richtte de kritiek zich indertijd vooral op de NS-top, die uiteindelijk resulteerde in het vertrek van bestuursvoorzitter Hans Huisinga. Maar van der Zwan is relatief mild in zijn oordeel.

Hij legt de blaam vooral bij de politiek, die met wollige ideeën over de rol van openbaar vervoer en over marktwerking de NS met een onmogelijke taak opzadelde. Het conflict zelf is een bizar verhaal, omdat eigenlijk nooit heel duidelijk werd waar het over ging. Van der Zwan maakt aannemelijk dat de ostentatieve steen des aanstoots, de ‘procesvereenvoudiging’ die als het ‘rondje om de kerk’ bekend werd, niet meer was dan een aanleiding. Toen dit rondje eenmaal doorgevoerd was, hoorde je er niemand meer over.

Hij vergelijkt de escalerende confrontatie met de opkomst van populistische stromingen, zoals korte tijd later die van Pim Fortuyn. Elk vertrouwen in de leiding was verloren gegaan en pogingen om aan onlustgevoelens tegemoet te komen leidden slechts tot verharding van standpunten en groeiende radicalisering. Bij NS is dat uiteindelijk uitgewoed; in de politiek nog lang niet.

Ed Lof, publicist en econoom

Arie van der Zwan, Handelaars in onrust. de strijd om de macht bij de nederlandse spoorwegen, Balans, 288 pag, iSBn 978 94 600 3244 8, € 18,95.