Fijnstof, een ongrijpbaar probleem, maar wat is fijnstof?

De blootstelling aan fijnstof leidt tot menselijk leed en hoge kosten. Maar wat is fijnstof precies? Wat maakt het zo gevaarlijk en wat doe je ertegen? Paula Bronsveld, programmamanager Klimaat en Luchtkwaliteit van TNO, geeft een ‘minicollege’ fijnstof en beantwoordt de 3 belangrijkste vragen over fijnstof.

• Wat doet fijnstof met je gezondheid?
• Hoe ontstaat fijnstof?
• Wat maakt fijnstof zo gevaarlijk?

Wat doet fijnstof met je gezondheid?

In Nederland overlijden jaarlijks 11.000 mensen vroegtijdig aan de gevolgen van luchtverontreiniging. 4 op de 5 keer is fijnstof de oorzaak. Fijnstof leidt tot menselijk leed. En vlak ook de sociale kosten niet uit. Als je het verlies aan gezonde levensjaren omrekent naar euro’s, kost het fijnstofprobleem in Nederland 10 tot 15 miljard euro per jaar. Niet zo gek dat TNO hier al jaren onderzoek naar doet. Wij ontwikkelen technologieën om fijnstof in kaart te brengen en bij de bron te bestrijden.

Niet al het fijnstof is van zichzelf schadelijk. Het wordt pas een probleem als het ultrafijn is.

Ultrafijn en dus gevaarlijk
“Fijnstof is een containerbegrip voor alles wat in de lucht zweeft en kleiner is dan 10 micrometer”, vertelt Paula Bronsveld. “Directe emissies van deeltjes in de lucht, noemen we primair fijnstof. Hieronder scharen we onder meer de deeltjes die door de mens veroorzaakt zijn, zoals PAK’s en metalen. Secondair fijnstof ontstaat door chemische reacties van gassen in de atmosfeer, zoals ammoniumnitraat ontstaat uit de combinatie van ammoniak uit de intensieve veeteelt en stikstofdioxide uit andere bronnen.

Niet al het fijnstof is van zichzelf schadelijk. Het wordt pas een probleem als het ultrafijn is – kleiner dan 0,1 micrometer – of uit stoffen bestaat die zeer schadelijk zijn voor de mens. Als je hieraan wordt blootgesteld, kan het via de luchtwegen doordringen tot in de bloedbaan.”

Hoe ontstaat fijnstof en waar komt het vandaan?

Huishoudens (vooral door houtstook), industrie en landbouw leveren de grootste bijdrage aan de fijnstofemissie in Nederland. Andere bronnen zijn onder meer de zee- en binnenscheepvaart, het wegverkeer en de bouw.

Verschillende bronnen veroorzaken verschillende fijnstofmengsels. En het ene mengsel is schadelijker dan het andere. Bronsveld: “Fijnstof waarin metalen zitten, heeft een verhoogd risico op gezondheidseffecten, zeker als de deeltjes ultrafijn zijn. Belangrijke bronnen van metalen zijn slijtage-emissies uit het wegverkeer en industriële emissies. Ook bij bepaalde organische componenten, bijvoorbeeld in houtrook, treden gezondheidsrisico’s op. En ook bij andere verbrandingsprocessen kan het fijnstofmengsel schadelijke componenten bevatten, zoals roet en PAK’s.”

Wat maakt fijnstof zo gevaarlijk?

Het effect van fijnstof op de gezondheid is afhankelijk van wat blootstelling hieraan in het lichaam teweegbrengt. Dit hangt af van de reactiviteit van het fijnstof. Je kijkt hiervoor niet alleen naar de massa, maar ook naar de vorm en de grootte van de deeltjes en naar de samenstelling van het fijnstof.

Bronsveld: “De kleinste deeltjes, ultrafijnstof, zijn het gevaarlijkst. Niet alleen omdat ze vanwege hun geringe omvang ver doordringen in het lichaam, maar ook omdat ze bij het bestrijden van fijnstofemissies vaak buiten schot blijven, omdát ze zo klein zijn. Terwijl honderd fijnstofdeeltjes vanwege hun kleine omvang een veel groter reactief oppervlak hebben in verhouding tot een veel kleiner aantal grotere fijnstofdeeltjes die samen dezelfde massa hebben. De reactiviteit is hiermee voor een mengsel met veel kleine deeltjes veel groter dan voor een mengsel met veel grote deeltjes.”

Gezondheidswinst

TNO gebruikt haar eigen technologie om fijnstofemissies te meten en heeft rekenmodellen ontwikkeld om voorspellingen te doen over de verspreiding en blootstelling. Voor het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat verzamelen we bijvoorbeeld gegevens over de uitstoot van fijnstof door dieselvoertuigen. Ook hebben we samen met het RIVM onderzoek gedaan naar de relatie tussen blootstelling aan houtrook en gezondheidsklachten.

Bronsveld: “Inmiddels zijn we nog beter in staat om luchtfilters te analyseren en de samenstelling en reactiviteit van fijnstof te bepalen. Het verzamelen van deze informatie gaat ons de mogelijkheid geven om fijnstofemissies effectiever te bestrijden dan we nu doen. Hiervoor is een andere fijnstofaanpak nodig. We hebben een stappenplan ontwikkeld waarmee we meer gezondheidswinst kunnen behalen dan we in Nederland nu al doen."