Essay: samen sneller van het gas af

Vaak zijn sterk uiteenlopende partijen betrokken bij de lokale energietransitie. Hoe kunnen gemeenten die op één lijn krijgen? Adriaan Slob en Devin Diran deden er namens TNO onderzoek naar. In dit essay lichten ze hun bevindingen toe.

Nieuwe rollen

Het klimaatvraagstuk noopt tot een grote reductie van de CO2-uitstoot. Om aan de klimaatdoelen te voldoen, zal het energiesysteem klimaatneutraal moeten worden, gebaseerd op duurzame energiebronnen met nieuwe infrastructuren, energieopslag en conversie van energiedragers. Dit energiesysteem zal nauw vervlochten raken met toepassingen in industrie, in de gebouwde omgeving en in mobiliteit en logistiek. Dat vraagt niet alleen om grote technische ingrepen maar ook om sociale en institutionele veranderingen, waarin rollen opnieuw moeten worden ingevuld.

Decentraal

De besluitvorming die nodig is om een klimaatneutraal energiesysteem te realiseren zal, in analogie met het systeem zelf, veel meer decentraal van karakter worden. Waar in het verleden de overheid een prominente rol had, krijgen nu veel meer partijen een rol in de besluitvorming, zoals netbeheerders, woningbouwcorporaties, bewoners, mobiliteitsaanbieders en ­gebruikers, en de industrie. Gemeenten wordt een belangrijke rol toebedacht in het realiseren van een klimaatneutraal energiesysteem – maar welke?  

Afzonderlijke besluiten

Besluitvorming over een lokaal klimaatneutraal energiesysteem wordt vormgegeven door afzonderlijke besluiten van de betrokken partijen. Zo gaan netwerk­beheerders over de energie-infrastructuur en moeten zij besluiten tot netverzwaring als er bijvoorbeeld veel duurzame energiebronnen worden aangesloten. Bewoners kunnen besluiten zonnepanelen op hun dak te leggen. Een lokale windcoöperatie of een bedrijf kan een windturbine plaatsen. Ieder heeft een eigen besluitvormingsproces met specifieke termijnen tot de realisatie.

Als de faciliterende infrastructuur niet tijdig gereed is, leidt dit tot vertraging.

Netverzwaring

Een besluit tot netverzwaring door een netbeheerder kost meer tijd dan een bewoner nodig heeft om te besluiten zonnepanelen op zijn dak te leggen. Maar als de faciliterende infrastructuur niet tijdig gereed is, leidt dit tot vertraging. Hierdoor kan netverzwaring een beperkende factor worden voor de energietransitie. In de huidige situatie volgt de besluitvorming over net­verzwaring de initiatieven van investeerders in elektrificatieprojecten.

Proactief

Als de energietransitie sneller moet verlopen zullen net­beheerders veel meer een proactieve strategie moeten volgen door eerder te anticiperen op de toekomstige elektriciteitsvraag. Ze zullen dan onder meer mogelijkheden moeten krijgen om voor-investeringen te doen, hetgeen het belang van een actuele en goede informatie voorziening des te belangrijker maakt.

Meegelift

Besluiten over een nieuw energiesysteem op het niveau van een gemeente of wijk kunnen ook gevolgen hebben voor aangrenzende gebieden. Dit kan beperkingen opleveren voor de aangrenzende gebieden, maar ook nieuwe mogelijkheden openen, omdat er meegelift kan worden op de plannen van anderen. Dit betekent dat de plannen op wijk- of gemeenteniveau zo goed mogelijk op elkaar moeten worden afgestemd. In de praktijk gebeurt dit niet
of nauwelijks.

Bij de energietransitie betrokken partijen hebben zelfs de kennis voor eigen besluiten niet op orde.

Gedeelde kennisbasis

Uit het onderzoek blijkt dat de bij de energietransitie betrokken partijen zelfs de kennis voor eigen besluiten nog niet op orde hebben. Daarnaast blijkt dat de kennis waar ze afzonderlijk over beschikken niet optimaal met elkaar te worden uitgewisseld. Ook bestaat er geen inzicht in welke kennis de ander nodig heeft voor de besluiten. Voor een onderling afgestemd en gedragen besluit, zullen de betrokken partijen toegang moeten hebben tot elkaars  kennis, bij voorkeur via een gedeelde ­kennisbasis.

Gefragmenteerd

Uit een TNO-studie naar de informatievoorziening voor transitievisies warmte en de wijkuitvoeringsplannen blijkt dat daarvoor benodigde kennis bij lokale overheden en andere actoren in de gebouwde omgeving gefragmenteerd aanwezig is. Er bestaat weinig coördinatie tussen belanghebbenden, steden, regio’s en landen. Uit de praktijkcases blijkt een sterke behoefte aan een valide, actuele en betrouwbare kennisbasis die als fundament kan dienen voor onderling afgestemde besluiten in de energietransitie.

Kennismanagement

Deze behoefte is er niet alleen vanuit afstemming van ­besluiten, maar ook vanuit het kennis­management. Door frequente personele wisselingen in de organisatie kan belangrijke kennis voor de besluitvorming verloren gaan als deze niet goed is vastgelegd in een kennisbasis.

Onderlinge afhankelijkheden moeten beter zichtbaar worden gemaakt.

Samenwerking

Om een betere afstemming van besluiten te stimuleren, bevelen wij aan om samenwerking als één van de doelstellingen in de gemeentelijke klimaatvisie op te nemen. Onderlinge afhankelijkheden in de tijd en ruimte moeten daarin beter zichtbaar worden gemaakt. Dit draagt bij aan een beter begrip van elkaars rollen, posities en (on)mogelijkheden.

Coördinator

Ten tweede stellen wij voor om een coördinator aan te stellen die specifiek de besluiten van de afzonderlijke partijen benoemt en de onderlinge aansluiting coördineert. Deze coördinator kan van één van de betrokken actoren afkomstig zijn, bijvoorbeeld van de gemeente. Aangezien de gemeente het overkoepelende belang van alle actoren moet dienen en lokale doelen heeft geformuleerd voor klimaat, ligt dit het meest voor de hand.

Geheugen

Ten slotte bevelen wij aan om een kennis­regisseur aan te wijzen, die zorgt dat benodigde kennis voor het besluitvorming­straject wordt verzameld en gedeeld. Daarbij wordt toegewerkt naar een gezamenlijk kennissysteem (de kennisbasis) die de besluitvorming ondersteunt en het ‘geheugen’ vormt voor de besluitvormingstrajecten. De kennisregisseur bouwt een kennisnetwerk op met verschillende lokale kennisdragers (zoals kennisinstellingen, het hbo, universiteiten en adviesbureaus) en met betrokken besluitvormende organisaties.

Meer vertrouwen

De voordelen van een dergelijke aanpak zijn evident. Er komt continuïteit en consistentie in de kennisopbouw en uitwisseling. Er ontstaat meer vertrouwen in, en herkenbaarheid van de kennis bij alle actoren. Kennisuitwisseling wordt gestructureerd onderdeel van de activiteiten van de actoren. De afstemming tussen parallelle programma’s en projecten wordt gestimuleerd. Het integraal en structureel kunnen vormgeven van het proces richting opschaling en versnelling.

Lees het hele essay deze week in BB09. Het TNO-rapport ‘Enabler: analyse van de ­besluitvorming voor de stedelijke energietransitie’ kan worden gedownload van de website energy.nl