Zelfbeheer van maatschappelijke initiatieven in warmtetransitie

Energie Samen en LSA-bewoners hebben in samenwerking met DuurzaamDoor een verkenning gedaan naar democratische instrumenten die de positie en dus zelfbeheer van maatschappelijke initiatieven in de warmtetransitie kunnen versterken.
Onder zelfbeheer verstaan wij dat de gemeenschap een energievoorziening of warmtesysteem zelf in eigendom heeft en beheert. Deze verkenning kwam voort uit de Participatietafel Energie georganiseerd door DuurzaamDoor vanuit de Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland (RVO). In deze bijdrage delen we de samenvatting van het rapport.

Samenvatting van de verkenning

De gemeenschap is een nieuwe positie in het speelveld met overheid en markt. Deze positie vraagt bijbehorende rechten en mogelijkheden. We zien gemeenschappen ontstaan in de warmtetransitie, bewonersinitiatieven die werken aan energievoorziening of warmtebron in zelfbeheer. Om het onderscheid met de overheid en de markt duidelijk te maken, is het cruciaal de positie van de gemeenschap helder te definiëren. Zonder een definitie van de positie zal ieder project in elke fase de positie van de gemeenschap opnieuw met de overheid moeten bepalen. Energie Samen en LSA-bewoners zien bij initiatieven en gemeenten een behoefte aan handvatten om de lokale samenwerking in de warmtetransitie te organiseren. Deze verkenning gaat over de veelbelovende (bestaande en nog niet bestaande) democratische beleidsinstrumenten die handelingsperspectief bieden aan zowel gemeenten als initiatieven.

Benadering vanuit beleidsinstrumenten 

In Nederland zijn verschillende voorbeelden waarbij bewonersinitiatieven goed samenwerken met lokale overheid en andere partijen. Daarbij helpen beleidsinstrumenten. Met behulp van recente literatuur, adviezen en ervaringen uit ons eigen netwerk hebben we voor deze verkenning een selectie gemaakt van acht beleidsinstrumenten die veelbelovend zijn in het stimuleren en ondersteunen van de samenwerking in de warmtetransitie. Om welke instrumenten gaat dit:

Instrumenten die al verankerd zijn in beleid: 

1. Right to Challenge  Een bewonersinitiatief heeft het recht om de gemeente uit te dagen om een gemeentelijke taak over te nemen. 
2. Initiatiefrecht/ wonen in zelfbeheer Het recht van huurders om bij hun woningbouwcorporaties een plan te maken om een wooncoöperatie te vormen en woningen over te nemen.
3. Dienst Algemeen Economisch Belang Activiteiten in het algemeen belang mogen overheden beleggen bij een onderneming. De overheid mag de onderneming daarna compenseren voor het uitvoeren van de dienst. 
4. Maatschappelijke Tender Een uitvraag om een ontwikkelende partij te kiezen voor energieprojecten waarin maatschappelijke waarden centraal staan. 
5. 50 % lokaal eigendom De lokale gemeenschap is partner in projecten om energie op te wekken en heeft 50% eigenaarschap en zeggenschap. 
6. Mienskip Een keurmerk voor duurzaam en lokaal opgewekte energie, die is geproduceerd in samenspraak met de 'mienskip' (de gemeenschap)

Instrumenten gecreëerd in de praktijk, maar nog niet verankerd in beleid:

1. Opgroeirecht Het recht van bewonersinitiatieven om in fasen op te groeien tot een professionele energiecoöperatie of bewonersbedrijf. 
2. Warmteschap Energiegemeenschap voor warmte, kenmerken gebaseerd op EU-richtlijnen. Een democratisch en professioneel bewonersbedrijf voor warmte en koude.

Instrumenten als organiserend kader 

Met ervaringsdeskundigen hebben wij, tijdens werksessies, de acht beleidsinstrumenten geanalyseerd, gekeken naar de huidige werking en mogelijkheden om deze verder te normaliseren in beleid en samenwerking. Al zijn er op veel plekken knelpunten, zoals in deze verkenning te lezen is, desalniettemin ondersteunen de instrumenten de positie van bewonersinitiatieven en geven ze gemeenten handvatten om de samenwerking aan te gaan. We zien dat het instrumentarium volwassen aan het worden is: er zijn teksten, soms juridische verankering, steeds meer voorbeelden en resultaten. Dit laat zien hoe krachtig deze beweging al is en hoe kansrijk de benadering met instrumenten.

Aanbevelingen

We laten in deze verkenning zien hoe de instrumenten samenhangen en helpen om het zelfbeheer van warmte-initiatieven goed te organiseren binnen het speelveld met overheid en markt. Uit de werksessies bleek dat het kader van publiek-civiele samenwerkingen aan kan zetten tot een handelingsperspectief. Vanuit de werksessies zijn we tot 9 aandachtspunten gekomen die nodig zijn om de onbekendheid of het wantrouwen ten opzichte van publiek-civiele-samenwerkingen te doorbreken. Met als belangrijkste aanmoediging: ga gewoon beginnen. Door te doen kunnen we toewerken naar een solide samenwerking van gemeenten en warmte-initiatieven, en een heldere definitie van de positie van de energiegemeenschap, wetende dat de basis van de definitie al is bepaald in de Europese Directives. Dit ‘beginnen’ vergt ruimte, capaciteit, financiële middelen en aandacht want gemeenschapsgericht werken gaat automatisch over verbondenheid en relaties.

Concreet stellen we voor het opgroeirecht verder uit te werken. Het opgroeirecht zorgt ervoor dat een warmte-initiatief de tijd heeft om professioneel te worden, en de gemeente mee kan leren en toezicht kan houden. Verder is er een nieuw nationaal programma voor warmteschappen en samenwerking met het NPLW nodig om deze instrumenten en publiek-civiele-samenwerkingen te verdiepen en bekender te maken. Het is daarbij interessant om het warmteschap, als wettelijk verplichte definitie met bijbehorende rechten, uit te werken als kapstok waarmee de samenhang en de werkzaamheid van de andere instrumenten duidelijker wordt.