Nieuw gemeentefonds: Jackpot voor grote(re) gemeente

Hoe groter de gemeente, des te harder rinkelt de kassa bij de herijking van het gemeentefonds. Althans wat het sociaal domein betreft. Op de uitkomsten voor het klassieke deel is het nog even wachten.

De gevolgen van de herijking in het sociaal domein staan in het eindrapport van onderzoeksbureau AEF. Verantwoordelijk minister Ollongren stuurde het dinsdagmiddag naar de Tweede Kamer, samen met de tussenrapportage van de herijking van het klassieke domein van het gemeentefonds. Het onderzoek van dat deel, uitgevoerd door Cebeon, is nog niet gereed.

Herverdeeleffecten
De nieuwe verdeling leidt tot herverdeeleffecten. Vanuit het perspectief van het stelstel is dat positief, want ze hangen samen met een gemiddeld betere aansluiting op de kosten die gemeenten maken. Dat was ook het doel van het onderzoek. ‘Op hoofdlijnen zijn in de nieuwe en de oude verdeling vergelijkbare patronen zichtbaar: grote gemeenten krijgen een relatief hoog budget per inwoner (gerelateerd aan de relatief hoge problematiek), en in het oosten van het land zijn de budgetten per inwoner over het algemeen hoger dan in het westen van het land.’

Hoewel de uiteindelijke verdeling nog zal veranderen als hij is geactualiseerd, is al wel een globaal beeld te geven. Dat maakt duidelijk dat er sprake is van forse herverdeeleffecten, oplopend van +16 tot -27 procent van het budget voor de vier clusters samen. Als geheel gaan de kleinste gemeenten (tot 20.000 inwoners) er het hardst op achteruit: - 58 euro per inwoner. Ook de categorie 20.000 tot 50.000 inwoners moet een flinke veer laten: - 33 euro per inwoner. Gemeenten met 50.000 tot 100.000 inwoners merken verhoudingsgewijs het minst van de verandering, maar moeten toch nog altijd rekenen met een min van 9 euro per inwoner. Grotere gemeenten hebben het meeste voordeel van de herijking: die van 100.000 tot 250.000 inwoners zien 18 euro per inwoner meer hun kant uitvloeien, gemeenten met meer dan 250.000 inwoners zelfs 106 euro per inwoner.

Grote verschuivingen
Er wordt wel bij aangetekend dat het gemiddelde een zeer grove maat is en niet één op één kunnen worden losgelaten op individuele gemeenten. Het overzicht is volgens de onderzoekers ‘alleen geschikt voor het inzichtelijk maken van grote verschuivingen. ‘Er kunnen geen conclusies worden verbonden aan verschillen tot 10 euro of zelfs 20 euro per inwoner.’

De negatieve herverdeeleffecten hangen vaak samen met het cluster Wmo, terwijl de grootste positieve herverdeeleffecten vooral samenhangen met het cluster jeugd. ‘Het nieuwe model lost onder andere een scheefheid in het oude model op waardoor grote gemeenten te weinig budget kregen’, stellen de onderzoekers. ‘Uit het onderzoek blijkt dat grote gemeenten gemiddeld meer kosten maken dan kleine gemeenten. In het oude model werden grote gemeenten daarvoor onvoldoende gecompenseerd. Het nieuwe model sluit beter aan op de kosten van grote en kleine gemeenten, waardoor een herverdeeleffect ontstaat tussen gemeenten van verschillende grootteklassen.’

Sociaal domein
In het gemeentefonds-nieuwe-stijl gaat er in het sociaal domein ruim 800 miljoen euro minder naar de Wmo en 500 miljoen euro meer naar de jeugd. De verschuivingen zijn vooral zichtbaar bij jeugd en Wmo. Bij jeugd zijn al langer geluiden over tekorten en bij Wmo hangt de verschuiving volgens de AEF-onderzoekers vooral samen met het subcluster dat in de oude verdeling gerelateerd is aan hulpmiddelen. ‘De omvang van dat cluster was fors te groot, wat de afname van het cluster Wmo verklaart.’

Het valt op dat de nieuwe omvang van het sociaal domein als geheel 285 miljoen euro kleiner is. Daarbij speelt een wisselwerking met het andere onderzoek: de uitvoering van de gedecentraliseerde taken op het gebied van jeugd, werk en zorg leidt ook tot een toename van de algemene overhead. Die middelen zijn overgeheveld met de nieuwe budgetten, maar overhead wordt in dit onderzoek meegenomen bij het cluster bestuur en ondersteuning, en dat valt in het klassieke domein.

Na de zomer
Cebeon verwacht pas na de zomer klaar te zijn met de (gevraagde) aanvullende onderzoeken wat betreft het klassieke domein. De tussenrapportage geeft aan dat het nieuwe model onvoldoende toekomstbestendig is en dat er sprake is van nog te veel onlogische en onverklaarbare uitkomsten en niet uitlegbare herverdeeleffecten.

Ollongren benadrukt in de Kamerbrief dat het haar voorkeur heeft het gemeentefonds in de volle breedte te herijken en de uitgavenclusters in hun onderlinge samenhang te bekijken. Daarna zal ze de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de Raad voor het Openbaar Bestuur om advies vragen. Voor het einde van dit jaar wil ze de Tweede Kamer en definitief voorstel voor de nieuwe verdeling van het gemeentefonds voorleggen.

Scheefgroei
De nieuwe verdeling van het gemeentefonds zou aanvankelijk ingaan op 1 januari 2021. De invoeringsdatum is echter een jaar uitgesteld om aanvullende berekeningen uit te voeren: eerdere modellen resulteerden in (te) grote verschillen met de huidige verdeling van het rijksgeld over de gemeenten. Met name kleine en middelgrote gemeenten gingen er daarin financieel erg op achteruit.

Herijking van het gemeentefonds is nodig omdat er in de loop van de decennia een scheefgroei was ontstaan, waardoor sommige gemeenten meer kregen dan waar ze in feite recht op zouden hebben en andere gemeenten juist te weinig.

Herverdeling sociaal domein
Herverdeeleffecten per grootteklasse (*in euro’s per inwoner)