Ongrijpbare samenwerking is een steeds groter probleem

Het klinkt zo mooi en zo efficiënt: samenwerken. Maar samenwerkingsverbanden leveren vaak veel gedoe op. En als ze geen gedoe opleveren, is het nog steeds de vraag of het in de regio wel gaat zoals het in de gemeente is afgesproken. Soms blijft het bij aanmodderen. En soms komen er nieuwe oplossingen.

Volle tribune

Het is een belangrijk onderwerp waar Buren over beslist, maar de gemeenteraad voelt zich er ongemakkelijk bij. ­Kunnen ze de samenwerking weigeren? De negen andere gemeenten zijn er klaar voor. Snel internet is belangrijk voor de lokale economie en voor de inwoners, en het samenwerkingsverband wil voor breedbandinternet zorgen. Toch is er verzet. Een motie is uitgelekt naar de pers, waardoor de tribune tijdens de raadsvergadering vol zit. De voorzitter vraagt de bezoekers te stoppen met het boegeroep en het applaus.

Eerste keer

‘De regio verdient een compliment, wat ons betreft’, zegt VVD-raadslid Jolijn Zwart-Van Kessel. Ze prijst de moeite die er is gedaan om het onderwerp van breedbandinternet op de kaart te zetten. ‘Tegelijkertijd is het wel nu de eerste keer, na vierenhalf jaar voorwerk, dat wij er in de raad over spreken.’ De partij stemt tegen. De PvdA denkt dat de gemeente weinig grip zou hebben op het ­samenwerkingsverband en stemt ook tegen. D66 vraagt zich nog af hoe er dan overal snel internet moet komen, maar het is niet voldoende. Buren stapt uit de samenwerking.

Zichtbaar

De ongrijpbaarheid is een veelgenoemd probleem van regionale samenwerking. Ook, of misschien juist, bij belangrijke onderwerpen. En dat terwijl er steeds vaker zal moeten worden samengewerkt voor de grote opgaven van deze tijd. Sommige vormen van samenwerking, zoals de veiligheidsregio’s, zijn al zichtbaarder voor het grote publiek dan gemeenten en provincies.

Invloed uitoefenen

Nanda van Doremalen kwam net kijken als raadslid van de gemeente Buren toen ze hoorde van de samenwerking voor breedband. ‘We kregen metershoge stapels aan informatie en je moest een jurist zijn om het te begrijpen. In West Maas en Waal was het besluit al genomen. Ik was er net. Ik vroeg of alle gemeenten met hetzelfde ­besluit moesten instemmen, en dat was zo. In feite moesten we ja of graag zeggen op het voorstel. Ik werd boos: ik ben volksvertegenwoordiger, dus ik wil invloed kunnen uitoefenen. Onze raad heeft uitstel aangevraagd om ons huiswerk te kunnen doen en we hebben experts om uitleg gevraagd. Daarom zeiden wij in december 2018 “nee”.’

Democratisch probleem

 ‘Allereerst is er een ­democratisch probleem bij de regionale overlegtafels’, vertelt Marcel Boogers, hoogleraar innovatie en regionaal bestuur aan de ­Universiteit Twente. ‘De besturen hebben een indirect mandaat. De wethouders die daar zitten, zijn door gemeenteraden gekozen. Gemeenteraden hebben dus slechts indirect invloed op wat er gebeurt. Ze hebben hun budgetrecht en mogen iets van de financiën vinden, maar ook weer niet al te veel.’

Lokale blik

Naast een democratisch probleem signaleert Boogers ook een probleem voor de slagvaardigheid: ‘Regio’s kijken met een lokale blik. Wethouders weten ook dat als ze te veel kijken naar het regiobelang, ze door hun ­gemeenteraad worden teruggefloten. ­Nergens is écht regionaal bestuur. De ene gemeente krijgt dit en de andere dat, maar het is niet het beste voor de regio als geheel. Dat zorgt ervoor dat het heel lastig is om vooruit te komen op terreinen als zorg of huisvesting. De enige manier is dan om de gemeenteraad op afstand te houden – en dat zie je dan ook veel gebeuren.’

'Niet voldoende'

Het derde, staatsrechtelijke probleem is de democratische controle en het toezicht. De Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr), die dit jaar werd gewijzigd, moet daaraan bijdragen. Deze wetswijziging gaat wel wat verbeteren, verwacht Boogers, maar de grenzen wat binnen deze wet kan, zijn bereikt. ‘Het zijn goede aanpassingen, maar het is niet ­voldoende.’

Als raden samen hetzelfde besluit nemen, dan gaat het ook gebeuren

Nanda van Doremalen

Samen besluiten

In Buren, waar de gemeenteraad besloot uit het samenwerkingsverband voor breedband te stappen, gingen enkele raadsleden uit verschillende gemeenten op zoek naar manieren hoe het dan wel zou kunnen. Zij, onder wie Van Doremalen, begonnen de initiatiefgroep Kracht van de Raden. Hun lezing was dat de individuele gemeenteraden geen grip hebben. Ten eerste omdat ze in de regio niet met elkaar kunnen afstemmen, ten tweede omdat ze pas aan het eind van het proces inspraak hebben; ten derde omdat raadsleden niet weten waar ze precies over gaan en ten vierde omdat raadsleden in de regio geen actieve rol vervullen. De initiatiefgroep stelde vier moties op om regionale afstemming mogelijk te maken, ­zoals een motie om de agenda’s te synchroniseren. Drie moties werden in alle acht gemeenten aangenomen; eentje door een ­gedeelte van die acht gemeenten.

Actieve rol

‘Wat we hiermee vooral willen laten zien, is dat raden veel invloed kunnen hebben als ze zelf initiatief nemen’, vertelt Van Doremalen, die ook bij tijdens het VNG Jaarcongres en in de Tweede Kamer mocht vertellen over de strijd om grip te krijgen op samenwerking. ‘Als raden samen hetzelfde besluit nemen, dan gaat het ook gebeuren. Daar zit de kracht van de raden.’ Inmiddels is Van Doremalen gestopt als raadslid en gaat zij verder met haar consultancybureau. Ze is benieuwd wat er met de ingezette weg van de afgelopen jaren gaat ­gebeuren. ‘Wat blijft er over van de actieve rol in Rivierenland? En hoe komt dat? ­Durven wij met z’n allen het gesprek aan te gaan over een actieve rol voor raden?’

Lees de volledige versie van dit verhaal in nummer 24 van Binnenlands Bestuur.