Eerherstel voor de manager

Professionals in de publieke sector klagen dat ze onder druk staan. Te zakelijk opererende managers zouden de hoofdoorzaak van die ellende zijn. 'Zo simpel ligt het dus niet’, zegt bestuurskundige Mirko Noordergraaf. ‘Managers zijn net zo goed slachtoffer.’ 

Te simpele analyse
In het recent verschenen boek Professionals under Pressure zet Noordegraaf zich samen met collega-bestuurskundige Bram Steijn af tegen deze simpele analyse van professioneel werk in de publieke dienstverlening. Dat werk staat volgens hen helemaal niet altijd en overal onder druk, net zomin als dat ervaren druk enkel en alleen door ‘managerialism’ wordt veroorzaakt. Begrijpen doet Noordegraaf het bestaan van zulke beelden wel. ‘Mensen hebben behoefte aan een duidelijke boodschap. Dat is in dit geval jammer, want het ligt veel complexer.’

Tijdschrijven, targets, efficiency
De bestuurskundige van de Universiteit Utrecht bestrijdt niet dat het gevoel van druk bestaat. ‘Die ervaren druk neemt ook toe. Dat begon rond 2003, toen tijdschrijven, targets, monitoring, verantwoording, efficiency en doorlooptijden in zwang kwamen. Dat leidde de loketambtenaar, de agent op straat en de leraar voor de klas af van het echte werk. En de manager, die had het gedaan. Dat gaf voeding aan een uiterst simpele oplossing: bevrijd ons van de managers, dan komt alles weer goed.’

Nostaligsche reflex
‘Blame the manager’ is volgens Noordegraaf de eerste nostalgische reflex. Minstens zo nostalgisch is de richting waarin het andere deel van de oplossing wordt gezocht. ‘Dat is de klassieke uitweg om meer tijd en ruimte te claimen en te nemen. Bij het klagen over de werkdruk bij de rechterlijke macht – het recente manifest van de 700 rechters – en de daaropvolgende reactie van de Raad voor de Rechtspraak zag je dat dominante patroon onlangs nog terug.’ Nostalgische reflex nummer drie is het snelle roepen om vakmensen aan het roer. Noordegraaf verwijst naar de reactie op de recente crisis bij de Politieacademie, waarbij twee bestuurders moesten opstappen en liefst plaatsmaken voor mensen uit het politievak. Managers zijn volgens hem evenzeer slachtoffer. ‘Die hebben ook slapeloze nachten, zitten in het zelfde schuitje’, zegt hij.

Vakmanschap
De manager ervaart eveneens druk.Die is namelijk niet functiegebonden, maar een gevolg van met name maatschappelijke ontwikkelingen. Noordegraaf: ‘Je kunt wel roepen om terugkeer naar het vakmanschap. Maar wat is het echte vak vandaag de dag nog? Maatschappelijke veranderingen zorgen ervoor dat de publieke dienstverlening van gedaante verandert. Er is een economische crisis, waarin de middelen schaarser worden. De arts zal ook binnen de ?nanciële kaders moeten blijven. In die zin heeft druk ook met geld te maken. Door crisis zul je daar zorgvuldig mee moeten omgaan. Dat is een maatschappelijke waarde. Evenals dat je daar verantwoording over aflegt. De arts komt er niet met meer tijd voor de patiënt in de spreekkamer. Dat is een miskenning van de vraag. Bovendien: multiprobleemgevallen zal hij niet in zijn eentje in alle rust en ruimte moeten oplossen. Nee, hij zal als professional moeten samenwerken met andere professionals en instanties.’

Nieuwe technologieën
Druk is ook een gevolg van nieuwe technologieën, bijvoorbeeld in de klas. ‘Alle leerlingen zitten met smartphones in hun handen. Daar moet je als leraar mee kunnen omgaan, bijvoorbeeld door ze in je werk te betrekken. Dat maakt je onder andere tot professioneel werker’, zegt hij. ‘Een ander mooi voorbeeld is dat van de schoppende politieagent vorig jaar in Rotterdam. Dat was gefilmd. Vervelend misschien voor de betrokkenen, maar je kunt er je voordeel mee doen. Het levert zogezegd nieuwe competenties op: hoe ga je om met feit dat je gefilmd wordt? De politie is daar duidelijk nog niet op voorbereid. De veranderende maatschappelijke omstandigheden leren dat het in de politieopleiding hoort te zitten.’

Niet meer in charge
Niet zozeer de manager moet dus als schuldige worden aangewezen voor de toegenomen druk, maar de veranderende maatschappelijke vraag. In die zin zijn wij het zelf die zorgen voor de druk. Bij problemen vragen we om snelle oplossingen, met als gevolg een onophoudelijke stroom nieuwe beleidskaders die niet zelden tegelijk moeten worden ingevoerd. ‘En doordat het zoveel tegelijk is, kunnen we het niet eens kunnen bijbenen. Dat geeft professionals het gevoel dat ze niet meer in charge zijn’, zegt Noordegraaf.

Sociaal werkers het zwakst
Publieke professionals zullen nieuwe vaardigheden moeten ontwikkelen om dienstverlening-onder-druk krachtig vorm te geven. Alleen pleiten voor meer ruimte en tijd voor professionals is een weinig zinvolle reactie. Een deel van de oplossing is het weerbaarder maken van de professional. Niet om zich tegen de veranderingen te verzetten, maar wel in de manier waarop daarmee om te gaan. Wat helpt, is dat professionals zich verenigen in beroepsverenigingen. Sociale werkers slagen daar het minst in. Dat zijn wat dat betreft volgens Noordegraaf de meest zwakke professionals, ‘bij wie het slachtofferschap het sterkst leeft.’

Nieuwe verhoudingen
Het voordeel van beroepsverenigingen is dat deze zich hard kunnen maken voor het ontwikkelen van goede opleidingen en standaarden door een goede lobby richting de politiek, maar ook richting managers. ‘Als gezegd, samen met hen staan de professionals voor een nieuwe tijd. Die tijd vraagt om nieuwe verhoudingen tussen partijen, inclusief managers. Je moet het bondgenootschap met ze zoeken. Met name daar is veel winst te behalen in het omgaan en weerstaan van druk.’

Slachtofferschap erg nadrukkelijk beleden

In Nederland, zo blijkt uit een vergelijking met andere landen in het boek, wordt het slachtofferschap van de professional in overheidsdienst wel erg nadrukkelijk beleden. ‘En erg breed uitgemeten door publiek en politiek’, zegt Noordegraaf. ‘Je vindt het na 2003 terug in verkiezingsprogramma’s van politieke partijen, waarin wordt gepleit voor meer ruimte voor de professional. Lastenverlichting voor professionals wordt verwerkt in beleidsprogramma’s van ministeries. Deels is het zelfs geïnstitutionaliseerd in organisaties als Actal, die zich in opdracht van het rijk buigen over vermindering van de regeldruk voor professionals.’

Professionals under Pressure, (ed. by M. Noordegraaf & /B. Steijn) uitg.
Amsterdam University Press, 2013 €34,95.