Straffen of belonen?

Een van de belangrijkste lessen die ik als opvoeder leerde, was dat belonen beter werkt dan straffen als ik het gedrag van mijn kinderen wilde sturen. Dat heeft er deels te mee maken dat ik geen ster ben in het handhaven van regels, maar komt ook doordat mijn kinderen meegaander werden van de belofte van vijftien minuten later naar bed dan van de dreiging van minder zakgeld. De spreekwoordelijke wortel werkte beter dan de stok. Maar hoewel we dit principe in de opvoeding dankzij Skinner al een eeuw omarmen, lijken we het in de volwassen wereld te vergeten.

We struikelen over regels waarin gedreigd wordt met boetes of uitsluiting als mensen te laat betalen, een wijziging in hun omstandigheden niet doorgeven, of hun bibliotheekboeken vergeten in te leveren. We hopen hiermee hun gedrag in een gewenste richting te sturen, maar straf blijkt hiervoor niet altijd de meest effectieve manier. Je kunt met straf namelijk wel ongewenst gedrag onderdrukken, maar dat leidt nog niet automatisch tot het gewenste gedrag. Je kunt een boete zetten op te laat betalen, maar daarmee is het geld niet eerder binnen. Sterker nog, het kost vaak extra tijd en geld om die boetes te innen.

Daarnaast heeft straf allerlei negatieve bij-effecten. Het kan bijvoorbeeld ongelijkheid in de samenleving versterken. Als je voldoende middelen hebt is een paar euro boete voor het te laat inleveren van je bibliotheekboek misschien geen obstakel. Maar als je minder te besteden hebt kan het een reden zijn om maar helemaal geen boeken meer te lenen. En we zien steeds opnieuw dat boetes juíst mensen die het niet breed hebben nog verder in de schulden doen belanden.

Een ander gevolg van allerlei strafclausules in regels is dat het tot een negatieve relatie tussen betrokkenen leidt. De dominante partij probeert met dwang de ander te onderwerpen aan haar belangen. De Belastingdienst, gemeente of bibliotheek worden daarmee voor sommige mensen een boeman, waar je zo min mogelijk te maken mee wilt hebben. Geen constructieve manier om de kloof tussen overheid en samenleving te dichten.

We zien steeds opnieuw dat boetes juíst mensen die het niet breed hebben nog verder in de schulden doen belanden

Bij beloning leidt het gewenste gedrag voor beide partijen tot positieve gevolgen, wat de relatie meteen in een zonniger daglicht zet. Zo was ik erg gecharmeerd van een zzp-collega die elk kwartaal een slagroomtaart uitloofde voor de opdrachtgever die het snelste haar facturen betaalde. Dat leidde steeds tot een blije winnaar en positief relatiebeheer, maar zorgde er ook voor dat ze veel minder tijd kwijt was aan het achternajagen van debiteuren.

In de marketing en sales is het heel gebruikelijk om beloningsinstrumenten in te zetten, met allerlei voordelen voor snelle beslissers en klanten die helpen om processen soepeler en goedkoper te laten verlopen. Misschien werkt een early bird korting bij het betalen van belastingen wel beter dan een boete voor te laat betalen. En kunnen we relaties die zich goed aan de regels houden belonen met snellere procedures of voorrang bij toewijzing. Of met een gratis boek als ze een jaar lang hun boeken op tijd inleveren.

Het loont in ieder geval de moeite om te verkennen of we mensen niet wat vaker een wortel kunnen voorhouden. Of een slagroomtaart.