Economie vraagt om snel en wendbaar bestuur

De Nederlandse economie dreigt ten opzichte van andere Europese landen achterop te raken. Daarom is het noodzakelijk dat we investeren in het vermogen om wel economisch te groeien en dat het openbaar bestuur daarvoor de randvoorwaarden creëert. Dat kan alleen door de handelingssnelheid en wendbaarheid van het openbaar bestuur te vergroten. Dat geldt logischerwijs ook voor Binnenlandse Zaken als organisatie.

Essay

De laatste maanden zijn er gunstige berichten over het herstel van de Nederlandse economie. Steeds komt echter dezelfde waarschuwing terug: het herstel is kwetsbaar. Die waarschuwing moeten wij serieus nemen. Als er íets geleerd is van de economische crisis van de afgelopen jaren, dan is het wel dat economische groei niet zo vanzelfspre­kend is als voorheen werd gedacht.

 

Zo is de Nederlandse economie nog altijd niet terug op het niveau van vóór 2008. De gemiddelde groei van de Nederlandse economie houdt gelijke tred met de groei van de Eurozone, terwijl Nederland daar vóór 2011 altijd boven zat. Het risico bestaat dan ook dat het groeivermogen van de Nederlandse economie ten opzichte van omringende economieën achterop raakt. Dat is op korte termijn niet per se problematisch, maar op de langere termijn is dat wel het geval. Daarom zal het openbaar bestuur nadrukkelijker moeten inzetten op het creëren van condities, waaronder de economie kan blijven groeien.

Belangrijke rol

Terugkijkend naar de ontwikkeling van de Nederlandse economie heeft het openbaar bestuur altijd een belangrijke rol gespeeld. Met het stimuleren van economische sectoren via programma’s als Pieken in de Delta of het Topsectorenbeleid. Of via de ruimtelijke ordening, waarmee extra bedrijvigheid en werkgelegenheid werd gerealiseerd. Het Centraal Planbureau liet in een aantal recente studies zien dat verbindingen voor het wonen, werken en recreëren daadwerkelijk positieve effecten hebben gehad. De vijf autotunnels en twee spoortunnels onder het Noordzeekanaal door zorgen voor een concentratie van banen in Amsterdam, terwijl mensen ten noorden van de stad kunnen blijven wonen. Andersom geldt dat Amsterdammers via deze verbindingsroutes in hun vrije tijd kunnen recreëren in de gebieden ten noorden van het Noordzeekanaal.

 

Veranderen onontkoombaar

Ook de manier waarop het openbaar bestuur is ingericht en werkt is van belang. De Studiegroep Openbaar Bestuur onderzoekt daarom momenteel in opdracht van het kabinet hoe de inrichting en de werking van het openbaar bestuur bijdraagt aan het groeivermogen van de Nederlandse economie. Het rapport zal in aanloop naar de zomer van 2016 worden uitgebracht. Wat voor mij nu al duidelijk is, is dat het openbaar bestuur – gegeven de ontwikkelingen – op een aantal punten moet veranderen.

Verwevenheid

In het afgelopen decennium is het karakter van de economie sterk veranderd als gevolg van drie overkoepelende ontwikkelingen: verwevenheid, acceleratie en dynamiek.

De verwevenheid is toegenomen. Internationaal met nationaal. De kredietcrisis heeft dat pijnlijk blootgelegd. De crisis begon in de Amerikaanse huizenmarkt en leidde in Nederland uiteindelijk tot de nationalisering van Fortis en ABN Amro. Ondernemers zijn afhankelijk van internationale ontwikkelingen, mondiale conjunctuurbewegingen of de veranderende geopolitieke verhoudingen, internationale en nationale regelgeving. Tegelijkertijd zijn zij afhankelijk van ontwikkelingen op regionaal en lokaal niveau. De regio is relevant omdat mensen daarbinnen werken, wonen en recreëren. Voor bedrijven is het van belang dat onderwijs, onderzoek en arbeidsmarkt aansluiten bij hun economische activiteiten. Gemeenten bepalen op hun beurt de lokale regelgeving en vergunningverlening.

 

Behalve met overheden zoeken bedrijven ook – en in toenemende mate – aanslui­ting bij kennisinstellingen, universiteiten, onderzoeksbureaus. Om concurrerend te kunnen blijven in een bepaalde sector is nauwe aansluiting van productie en onderzoek noodzakelijk. Aan dit laatste aspect kan een bedrijf zoveel belang hechten dat het footloose raakt. Zo hoeft ASML niet per se in de Eindhovense regio te zitten, maar kan zich ook in andere kennisintensieve regio’s buiten Nederland vestigen.

 

Acceleratie

Een tweede belangrijke ontwikkeling is de acceleratie binnen de economie. Gebeurtenissen volgen elkaar in sneller tempo op dan voorheen als gevolg van technologische innovaties. De tijdspanne tussen nieuwe innovaties en de tijd die nodig is om deze te vermarkten is veel korter geworden. Het is daarom belang­rijk, dat er condities voor het bedrijfs­leven zijn waarbinnen die continue innovatie mogelijk is.

 

Crowdfunding is een nieuw financie­ringsinstrument waarmee innoverende bedrijven zich laten financieren. Inmiddels kent Nederland ruim honderd crowdfundingplatforms waarmee particulieren kunnen beleggen in veelbelovende start ups en projecten. Maar de regelgeving en het toezicht binnen deze beleggingsvorm heeft geen gelijke trend gehouden met de explosieve ontwikkeling. De belegger loopt daarmee misschien meer risico’s dan hij door heeft omdat er geen sprake is van doorlopend toezicht van het AFM.
Niet alleen de snelheid van gebeur­tenissen in de economie neemt toe, ook de dynamiek die ze teweeg brengen. De effecten van innovaties zijn verstrekkend. Neem de ontwikkeling van zelfsturende auto’s. Als deze standaard worden, zijn er geen professionele chauffeurs meer nodig en minder professionele hulpverleners, omdat het aantal verkeersslachtoffers drastisch zal dalen.

 

Dynamiek

Een ander voorbeeld zijn de onvoorziene effecten van de introductie van de smartwatch. In eerste instantie een verbetering van connectiviteit, maar op den duur leveren ze naar verwachting ook een bijdrage aan een betere gezondheidszorg. Door real time data te verzamelen over de gezondheid van personen en deze direct door te sturen voor analyse.

Dergelijke onvoorziene effecten kunnen ervoor zorgen dat nieuwe sectoren in de economie plotseling kunnen opkomen. Bestaande sectoren krijgen te maken met nieuwe spelers of ongekende uitdagingen. We gebruiken hier de term ‘disrupties’ voor. Eigenlijk te negatief, want dergelijke ontwikkelingen zullen ook kansen opleveren voor de economie. Misschien is ‘transities’ een beter begrip.

 

De huidige inrichting en werking van het openbaar bestuur is vooral gericht op het bestaande en minder op het inspelen op transities. Dat zie ik bijvoorbeeld bij Airbnb, dat voor een revolutie zorgt in het hotelwezen. Gemeenten weten nog niet goed hoe de aanbieders van accommodaties gezien moeten worden. Zijn zij bijvoorbeeld verplicht om toeristenbelasting af te dragen of niet? In veel gemeenten hoeft dat niet, terwijl daardoor het level playing field voor hotels – zeker in plaatsen waar de toeristenbelasting nog verder omhoog is gegaan – fundamenteel is veranderd.

 

Hoger tempo

De bovenstaande ontwikkelingen maken wat mij betreft duidelijk, dat er aanvullende eisen worden gesteld aan de inrichting en werking van dat openbaar bestuur. De eisen die in het verleden aan het openbaar bestuur werden gesteld, zoals onder andere aan continuïteit en betrouwbaarheid, gelden in grote lijnen nog steeds. Maar om in te spelen op de economische ontwikkelingen in de 21e-eeuw moet het openbaar bestuur vooral ook adaptiever worden: de handelingssnelheid moet omhoog en het openbaar bestuur moet zich kunnen aanpassen aan nieuwe en onverwachte kansen en uitdagingen.

Veranderingen binnen de economie voltrekken zich in een steeds hoger tempo. Bedrijven passen daar hun business-modellen op aan en houden rekening met kortere loops. Zij zijn daarbij mede afhankelijk van de snelheid waarmee het openbaar bestuur kan handelen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld over zaken als vergunningverlening.

Voor de ontwikkeling van drones kan het bij voorbeeld twee jaar duren voordat alle vergunningen in orde zijn om aan de slag te gaan. In de tussentijd is in andere delen van de wereld de productie al aan de gang, waardoor de ontwikkeling in Nederland direct op een achterstand is gezet. Zo’n imago kan eraan bijdragen dat bedrijven zich überhaupt niet willen vestigen in Nederland, maar kiezen voor een land waar het openbaar bestuur sneller handelt.

 

Besluitvorming versimpelen

De handelingssnelheid kan mijns inziens omhoog door de besluitvorming te versimpelen. Daarbij helpt het de beslissingsbevoegdheid op dat niveau te beleggen waar de economische effecten neerslaan, bijvoorbeeld de regio. In het samenwerkingsverband Regio Zwolle besluiten de participerende gemeenten gezamenlijk over de oplossing van economische vraagstukken. Ook samenbindend leiderschap kan hierbij helpen, zoals de burgemeester van Eindhoven toont in zijn regio.

Ten tweede moet het aanpassingsvermogen van het openbaar bestuur groter worden. Zij moet in verschillende rollen kunnen opereren. Faciliterend zijn, re­levante partners bij elkaar kan brengen, maar tegelijkertijd handhavend optreden of richtinggevende visies ontwikkelen. Ook moeten zij meer ruimte krijgen om te handelen en zo met op de situatie toegesneden oplossingen te komen. Het vraagt van het openbaar bestuur ook het vermogen om te leren. Een manier om dat te vergroten is door medewerkers in huis te halen die in staat zijn met nieuwe perspectieven te komen, door systematisch in te zetten op beleidsevaluaties of door het inzetten van visitaties.

 

Organisatieverandering BZK

De economie in de 21e-eeuw stelt, zo is mijn overtuiging, andere eisen aan de inrichting en de werking van het openbaar bestuur. Het is belangrijk om te bekijken welke aanpassingen binnen het openbaar bestuur noodzakelijk zijn, zodat het groeivermogen van de economie kan worden versterkt. Het is onontkoombaar dat wij het openbaar bestuur aan de economische eisen aanpassen. Dat doen wij door in te zetten op een grotere adaptiviteit. Het ministerie van BZK betrekt deze lessen ook op zichzelf.

In de beleidsvorming komt dat tot uitdrukking in bijvoorbeeld de Agenda Stad. Niet langer kan in de Haagse torens bedacht worden wat goed is voor de steden. Dat moet van onderop komen. In samenwerking tussen de overheden moeten nieuwe wegen worden gezocht om de economische kracht van stedelijke netwerken en hun omgeving ruimte te bieden. Dat vergt een andere manier van werken voor ons. In de organisatie van Binnenlandse Zaken komt het tot uitdrukking door een aanstaande organisatieverandering: met één directoraat-generaal en zes directies minder ontstaat een wendbaarder, adaptievere organisatie met een sterker profiel: bestuur in samenhang met de belang­rijke economische sector Wonen enerzijds en één Overheid, met inbegrip van de Digitale Overheid en het ambtelijk werkgeverschap, anderzijds.

Richard van Zwol

Secretaris generaal bij het ministerie van Binnenlandse Zaken