‘Grenzen sluiten stopt wel mensen, maar geen virus’

Tropische ziekten, resistentie tegen antibiotica, vogelgriep van mens op mens: de Europese Commissie werkt hard aan de gezondheidsdreiging van de toekomst. Maar onduidelijk blijft of Brussel daarbij ook zover wil gaan in crisissituaties desnoods de regie over te nemen van de lidstaten.

Vogelgriep, de nieuwe uitdaging voor de EU

‘We moeten klaar staan voor het geval dat vogelgriep over slaat op mensen’, zegt Laurent Muschel, waarnemend directeur-generaal van DG HERA, de Europese Autoriteit voor paraatheid en respons. Daarom, zo legt hij uit, onderzoekt DG HERA medische dreigingen – als ze zich voordoen – die nopen tot tegenmaatregelen. Daarbij mag onder andere worden gedacht aan de verspreiding van medische hulpmiddelen of vaccins.

Een voorbeeld is mpox, de nieuwe naam van apenpokken. Die epidemie zorgde in 2022 voor ophef, want mpox is overdraagbaar bij aanraking of tijdens seks. Vooral mensen met veel wisselende contacten liepen in de optiek van de gezondheidsautoriteiten risico. Mpox zorgt weliswaar niet voor een fatale afloop, maar het veroorzaakt wel dat mensen goed ziek worden met bijvoorbeeld koorts. En het is ook erg besmettelijk. Met vaccins die de gemeentelijke gezondheidsautoriteiten verkregen uit een gezamenlijke Europese inkoop kon een grotere epidemie voorkomen worden. ‘We geloven dat we samen met de medische autoriteiten het gestopt hebben in de lidstaten en dus ook op lokaal niveau’, zegt Muschel. ‘Er zijn nog maar weinig cases in Europa.’

Gezamenlijke inkoop van medicijnen of vaccins is volgens de Nijmeegse burgemeester Hubert Bruls de belangrijkste Europese competentie als het gaat om gezondheidszorg. Een Europese rol in het nemen van lokale crisismaatregelen ziet hij namelijk minder zitten, zei hij eerder dit jaar tegen Binnenlands Bestuur. Bruls was in coronatijd voorzitter van het Veiligheidsberaad, het overlegorgaan van de voorzitters van de 25 veiligheidsregio’s. Hij reageerde desgevraagd op het standpunt van het Europees Parlement dat toen wel pleitte voor een grotere Europese rol in de noodmaatregelen, zoals lockdowns.

Dat zou kunnen voorkomen dat we bij een volgende pandemie massaal in Antwerpen gaan shoppen als hier de winkels dicht zijn of andersom, zei Europarlementariër Kathleen Van Brempt afgelopen zomer. Binnen de Europese Commissie valt te beluisteren dat dat wel erg ingewikkeld is. Want lidstaten gaan bij een crisis, bij voorbeeld tijdens een pandemie, krachtens de Europese verdragen over hun eigen grenzen en het al dan niet sluiten daarvan. Het onderwerp beleid, waaronder coördinatie op de grenzen en maatregelen, blijft in Brussel vooralsnog in nevelen gehuld. Desgevraagd wordt gesteld dat het ‘complex’ is en dat het bij ‘verschillende’ eurocommissarissen ligt.

Laurent Muschel vindt evenwel dat het sluiten van de grenzen niet werkt. Dat stopt wel mensen, maar geen virus. Dat hebben we gezien toen tijdens de pandemie nieuwe varianten naar Europa kwamen, aldus de waarnemend directeurgeneraal van DG HERA.

Waakzaamheid

Intussen hoeft een nieuwe pandemie niet ver weg te zijn, zegt Muschel. ‘Een dreiging van vogelgriep is geen sprookje’, zegt hij. De Wereldgezondheidsorganisatie draagt de boodschap uit dat besmetting van mensen zeldzaam is en besmetting van mens tot mens ook. Toch is het wel zaak dat Europa zich voorbereidt, meent Muschel. ‘We hebben bij mensen al gevallen gezien in China en Peru. Ook in Europa zijn er al gevallen. In Polen zijn dit jaar al verschillende katten besmet, waarschijnlijk via dierenvoer. In Finland zijn nertsen besmet en in sommige lidstaten vossen.’ De boodschap: het komt dichter bij de mens.

Muschel: ‘Het risico op vogelgriep voor mensen is aardig groot. We moeten er klaar voor zijn. We zijn een paar mutaties verwijderd totdat het van mens tot mens kan worden overgedragen. Ik wil mensen niet bang maken, maar het is een van de grootste dreigingen.’ De Europese Unie heeft de contracten voor-onderhandeld voor het geval er een grote vogelgriepuitbraak is.

Ook koopt de Europese Unie vaccins in voor medewerkers in de pluimveeindustrie die risico lopen. Als vier lidstaten het willen, doet HERA de onderhandelingen voor medicijnen of vaccins, voor rekening van het nationaal budget van de lidstaten. Onder nieuwe dreigingen vallen ook tropische ziekten. Door klimaatverandering is het de verwachting dat meer tropische ziekten Europa bereiken. De Aziatische tijgermug die zich al in de Europese Unie bevindt, ook bij onze buren in Duitsland en in Frankrijk. Die mug brengt ziekten als dengue, zika en chikungunya. En dengue wordt al gesignaleerd in Frankrijk, Italië en Spanje. Waakzaamheid geldt ook voor ziekten als het westnijlvirus of Ebola. Dus werkt HERA ook aan de gezamenlijke inkoop van medicijnen en vaccins. Zo legt HERA een voorraad aan ter waarde van 1,2 miljard euro.

Dat geldt niet alleen voor ziekten, maar ook voor medicijnen als mensen ziek worden door bij voorbeeld een terroristische nucleaire of chemische aanval. Zo wordt er in Finland gewerkt aan een strategische voorraad ter waarde van 242 miljoen voor nucleaire en biologische aanvallen. Die voorraden zouden burgers en hulpwerkers moeten beschermen. Vooral sinds de aanvallen op de door de Russen bezette kernreactor van Zaporizja is dat zeer relevant, vinden ze in Brussel. Vanaf begin 2024 moet de voorraad operationeel zijn. De voorraad is bedoeld voor de gehele Europese Unie. Binnen twaalf uur na acceptatie van een hulpverzoek moeten voorraden verstuurd kunnen worden.

Nieuwe medicijnen

Er is ook nog een andere tak van sport waarmee Hera zich bezighoudt. Dat is de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. Volgens Muschel zien experts dat mensen steeds meer resistent raken tegen antibiotica. Die experts verwachten dat in 2050 meer mensen overlijden door die resistentie tegen antibiotica dan door kanker. Mensen gaan naar een ziekenhuis, lopen een bacterie op en gaan dood, omdat het lichaam niet meer op antibiotica reageert.

Daarbij komt dat de huidige antibiotica ook al veertig jaar oud zijn. Dat betekent dat de ontwikkeling van nieuwe medicijnen nodig is. Dus steunt de EU die ontwikkeling bijvoorbeeld via het Erasmus MC in Rotterdam. Fabrikanten beginnen daar niet aan, omdat ze er nog geen markt voor hebben. ‘De medicijnindustrie investeert vooral marktgedreven. Dus moet de overheid het voortouw nemen op het terrein van antibiotica,’ vindt hij.

De Europese Commissie verzorgde tijdens corona de inkoop van vaccins. De Europese Unie betaalde per vaccin ook nog eens minder dan veel andere landen buiten de EU. ‘Wat overigens niet zo zou moeten zijn’, tekent Muschel aan. Overigens ziet hij de COVID-bestrijding als een succes. Neem het digitale certificaat als bewijs dat de houder van dat bewijs COVID-proof is. ‘Dat hadden ze niet in de VS, waar mensen tijdens de pandemie moeite hadden van staat naar staat te reizen.’

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het mediafonds van de Europese Unie.