Onvrede om Haags getalm rond Gazprom

Gemeenten en provincies met gascontracten bij het Russische Gazprom hebben van het rijk meer tijd gekregen om daarvan af te komen. Zijn ze nu echt uit de brand? ‘Er zijn gemeenten en provincies die veel geld kwijt zijn.’

Niemand kon er in maart van dit jaar nog onderuit: door de Russische inval in Oekraïne was het ruim 75 jaar na 1945 weer oorlog in Europa. Een soevereine staat was binnengevallen en onschuldige burgers werden verjaagd en gedood. In Nederlandse gemeenten en provincies was de verontwaardiging groot. Bestuurders zwoeren actie. Lokale overheden met contracten met het Russische Gazprom wilden ervanaf. Probleem: het ging meestal om lange termijnafspraken, waardoor contractbreuk grote verliezen en hoge afkoopsommen tot gevolg zou hebben.

Klimaat-minister Rob Jetten (D66) wilde eveneens van het goedkope maar wel foute Russische gas af, zo kondigde hij in april aan. Nadat Brussel tot een vijfde sanctiepakket tegen Moskou had besloten, vroeg hij lokale overheden om hun Gazpromcontracten per 1 oktober op te zeggen.

De gemeenten en provincies wilden wel, maar kregen te maken met onvoorziene uitdagingen, zoals een veel hogere gasprijs. Paniek brak uit en er volgden weken van onzekerheid. Na het zomerreces werd Jetten door de Tweede Kamer gedwongen de datum te verleggen naar 1 januari 2023. Kwam de actie van Jetten niet te laat en heeft hij daarmee lokale overheden niet nodeloos in de problemen gebracht?

In het voorjaar sprak Binnenlands Bestuur met Gerolf Bouwmeester (D66), burgemeester van Leusden. In zijn gemeenteraad klonk een roep tot actie tegen Gazprom, maar hij voorzag dat het lastig zou worden om snel een andere leverancier te vinden. ‘Als we onze contracten nu doorscheuren, zal Gazprom het gas dat wij niet meer afnemen voor een veel hogere prijs kunnen verkopen op de internationale gasbeurs,’ zei Bouwmeester. ‘De gas prijzen stijgen momenteel de pan uit. Dat zou betekenen dat het concern, en dus ook het Kremlin, veel meer marge gaat krijgen op gas dat wij goedkoop zouden hebben afgenomen.’

Desondanks bleef Leusden, dat met zeventien andere gemeenten een contract met Gazprom heeft, bij het besluit. Kort daarna nam de Duitse staat de bewindvoering van de Europese tak van Gazprom op zich om de gasleverantie te kunnen garanderen. Bouwmeester: ‘Voor ons ontstond er een nieuwe situatie, want was dat bedrijf nog wel Russisch?’ Hij wendde zich tot de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), vallend onder het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. ‘Helaas’’, zegt Bouwmeester, ‘hielden zij lang de boot af. Op een gegeven moment kregen we antwoorden die niet duidelijk genoeg waren. Ik wilde gewoon een goed en helder antwoord hebben: was het bedrijf in Duitsland nog steeds in Russische handen of inmiddels niet meer?’

Vervolgens kwam er een oekaze uit Den Haag. ‘Na het vijfde sanctiepakket van de EU tegen Rusland had de minister 1 oktober als deadline ingesteld waarvoor wij een nieuwe leverancier moesten vinden. Dat was behoorlijk lastig, want geen enkele partij wilde voor een periode van drie maanden gas leveren’, zegt Bouwmeester. ‘Ze wilden alleen op 1 oktober starten met leveren als zij ook de aanbesteding voor 2023 en daarna zouden krijgen. Dat was ingewikkeld, want wij konden de aanbestedingsprocedure niet versnellen zodat we voor oktober klaar zouden zijn.’

Voor en tijdens de zomer waren alle ogen gericht op Jetten, die vasthield aan 1 oktober als einddatum. Omdat meerdere lokale overheden, waaronder Leusden, in de problemen kwamen en de deadline niet zouden halen, ging hij na een ingreep van de Kamer door de bocht. Bouwmeester: ‘Gelukkig heeft hij uitstel verleend tot 1 januari. Daar ben ik erg blij mee. We kunnen het contract nu uitdienen en een nieuwe overeenkomst afsluiten met een nieuwe partij die sowieso is goedgekeurd.’

Noors gas

Niet alleen Leusden en haar partnergemeenten kwamen in de problemen, ook de provincie Fryslân kreeg het moeilijk. Gedeputeerde Sietske Poepjes (CDA) hakte al voor het besluit van Jetten een knoop door. ‘Als provincie hebben we het gas samen met de gemeenten geregeld. We wilden versneld inzetten op verduurzaming van de warmtevraag en een zelflevermodel.’ De Friezen keken naar Den Haag, dat niet snel over de brug kwam. ‘Op dat moment ik graag een minister gewild die meteen na de inval duidelijkheid had gegeven en die had gezegd: je kunt op ons rekenen.’

Als Fryslân doen wij het dan maar zelf

Wekenlang zei de minister dat het pakket met Gazprom voorlopig kon blijven. ‘Pas nadat het vijfde sanctiepakket vanuit Europa kwam, moesten we ineens snel handelen’, zegt Poepjes. ‘De houding van Jetten veranderde voortdurend. Wij hebben in de zomer hard gewerkt om gas uit Noorwegen te vinden. Dat kon via Greenchoice. We hebben dat zelf uitgevogeld. Ik denk dan: Rob, waar was je nou?’ Te laat hoorden de Friezen van het ministerie. ‘De hulp was niet altijd even goed en schoot vaak tekort. Als Fryslân doen wij het dan maar zelf.’

Het besluitvormingsproces is volgens Poepjes niet verkeerd gegaan. ‘De boodschap veranderde steeds waardoor wij veel moesten improviseren. Gelukkig hebben wij 9 miljoen euro niet uit hoeven geven omdat we er zelf met Greenchoice uitkwamen, maar er zijn nog wel gemeenten en provincies die veel geld kwijt zijn. Ik vind dat zij gecompenseerd moeten worden.’

Economisch delict

De gemeente Papendrecht wilde het niet afwachten en besloot wel voor oktober een nieuw gascontract af te sluiten. Samen met andere gemeenten in de regio Drechtsteden werd begin september gekozen voor een nieuw contract met Vattenfall dat op 1 oktober ingaat. ‘Wij hebben de uitspraak van de minister niet afgewacht, aangezien het ministerie duidelijk aangaf om te voldoen aan de EU-verordening. Niet voldoen betekende dat de gemeente een economisch delict zou begaan,’ laat woordvoerder Chantal Richter weten. Nu er een ‘rechtsgeldige inschrijving’ bij Vattenfall is, heeft Papendrecht het uitstel tot 1 januari niet meer nodig, stelt Richter.

De houding van Jetten veranderde voortdurend

Volgens lokale media betaalt Papendrecht in het laatste kwartaal van dit jaar anderhalve ton extra aan Vattenfall. In die zin is het verscheuren van het Gazprom- contract kostbaar. De gemeente spreekt niet over een bedrag. Toch kan ook Papendrecht nu niet meer onder het nieuwe contract uit. ‘Het is niet toegestaan dezelfde aanbesteding nogmaals in de markt te zetten. Wil je later een nieuwe marktpartij gaan zoeken voor de levering van gas, dan dient er sprake te zijn van een wezenlijke wijziging van de te verstrekken opdracht,’ aldus Richter. Wel gaat de gemeente voor compensatie van het rijk. Papendrecht gaat een gezamenlijke aanvraag doen via de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).

Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat geeft aan dat het sinds het uitbreken van de oorlog zijn best heeft gedaan om lokale overheden op de hoogte te stellen, zo ook over de situatie rond Gazprom in Duitsland. ‘We hebben op diverse momenten contact gehad en extra checks gedaan bij de Duitse overheid en het bedrijf zelf. Mogelijk dat een reactie daardoor wat langer op zich liet wachten’, laat een woordvoerder schriftelijk weten. Het ministerie wijst naar het buitenland en ‘betreurt het dat landen de sancties verschillend interpreteren en er onduidelijkheid is ontstaan’.

Hogere kosten

Voor de deadline van 1 oktober verwijst het ministerie naar Brussel, dat sancties tegen Rusland heeft ingesteld. In die zin was het dus niet minister Jetten, maar de Europese Unie die de deadline heeft ingevoerd. ‘We zien dat het voor gemeenten een grote uitdaging kan zijn om een nieuwe leverancier te vinden en dat nieuwe energiecontracten, vanwege de hoge gasprijzen, op dit moment tegen fors hogere kosten moeten worden afgesloten. Daarom gaan we gemeenten en andere diensten hierbij actiever ondersteunen,’ aldus de zegsman, die benadrukt dat de afbouw van Russisch gas ‘er niet voor moet zorgen dat we in Nederland flink in de problemen komen’.

Het ministerie zegt niet of er een compensatie komt voor gedupeerde lokale overheden. ‘We snappen dat overheden die wél een alternatief hebben gevonden, vragen hierover hebben. Daar kijken we naar en zijn we met de VNG en andere partijen over in gesprek.’ Minister Jetten kon zelf niet reageren, omdat hij op het moment van het wederhoor op reis is in Amerika.