Gemeenten wacht Big Bang

De huidige inrichting van de gedecentraliseerde eenheidsstaat ligt van twee kanten onder vuur. Meer en meer politieke partijen hebben in hun conceptverkiezingsprogramma’s het Huis van Thorbecke in het vizier. GroenLinks trapte begin deze week af met het voorstel de provincies en de waterschappen samen te voegen. D66-voorman Alexander Pechtold liet al eerder optekenen voor een grootschalige herindeling van gemeenten te zijn.

De politieke partijen krijgen munitie aangeleverd uit Den Haag. De ambtelijke werkgroep openbaar bestuur, één van de negentien door het kabinet ingestelde heroverwegingscommissies, heeft vergaande voorstellen voor de reorganisatie van de overheid. De meest vergaande denkrichting van die commissie, geleid door Chris Kalden (voormalig secretaris-generaal van Landbouw), is een door Den Haag opgelegde schaalvergroting van de gemeenten naar Deens voorbeeld.

In 2007 werd het openbaar bestuur in Denemarken op de schop genomen. Gemeenten werden versterkt, provincies gemarginaliseerd. De meeste deense gemeenten hebben sindsdien rond de 55.000 inwoners. Volgens bij de commissie-Kalden betrokken ambtenaren is de omvang van de gemiddelde Nederlandse gemeente na de Big Bang nog een slag groter. In de conceptstukken wordt geopperd Nederland in dertig regionale gebieden in te delen, in grote lijnen sporend met de veiligheidsregio’s. De omvang van die nieuwe bestuurlijke eenheden kan verschillen. De provincies zouden in deze variant (nagenoeg) geheel verdwijnen.

Iets minder ingrijpend is de denkrichting de gemeenten zodanig op te schalen dat er nog maar 100 tot 150 gemeenten overblijven. Provincies wacht in deze variant een opschaling en strakker omlijnd takenpakket. Het derde scenario is om het huidige ‘evolutionaire proces’ van opschaling van gemeenten van onderop zijn gang te laten gaan, maar dan wel met iets meer druk vanuit Den Haag.

Ingrijpende voorstellen vereisen doorgaans grondwetswijzigingen en leveren daarom vaak niet de gewenste snelle bezuinigingen op. De makke van de commissie-Kalden is dat die met bestuurlijke herinrichtingsmodellen moet komen, zonder te weten welke bezuinigingsvoorstellen andere ambtelijke heroverwegingscommissies doen. Het maakt voor de inrichting van het bestuurlijk stelsel nogal wat uit of wordt gekozen voor extra centralisatie dan wel voor meer decentralisatie.

Pendule

Ralph Pans, voorzitter van de directieraad van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), vindt dat eventuele noodzakelijke grondwetswijzigingen een snel resultaat niet in de weg hoeven staan. Op een vorige week gehouden congres over 40 jaar vernieuwing rijksdienst gaf hij als voorbeeld de invoering van de dualisering in het lokaal bestuur. ‘De dualisering stond in 1998 in het regeerakkoord en 4 jaar later in 2002 werd de dualisering ingevoerd’, aldus de VNG-topman. Hij vindt dat er na 40 jaar rapporten over de vernieuwing van de rijksoverheid spijkers met koppen geslagen moeten worden. Pans: ‘Na vier decennia voortkruipende vernieuwing met een pendule van bewegingen is nu de kans om een consistent bouwwerk neer te zetten om de overheid een duidelijker profiel in de samenleving te geven.’

Pans zegt te rekenen op een versimpeling van de structuur van het bestuurlijk stelsel. ‘Het Huis van Thorbecke wordt omgebouwd naar drie lagen: Europa, land en decentraal. Het Rijk is het nieuwe middenbestuur geworden en de werkwijze en inrichting van de rijksoverheid zouden daarop gestoeld moeten zijn.’

Pans verwacht dat de ambtelijke werkgroepen, die naar verwachting op 1 april met hun bezuinigingsvoorstellen komen, zeker ook naar de organisatie van de rijksoverheid zullen kijken. Die overheid dient zich de komende kabinetsperiode in één klap te reorganiseren. Er heerst volgens hem een gebrek aan vertrouwen van de burgers in de overheid en er is daarnaast sprake van een gering vertrouwen tussen overheden onderling. Daarom biedt de komende kabinetsformatie een uitgelezen kans en een noodzakelijke gelegenheid om de overheid opnieuw te organiseren en het vertrouwen van de burgers in de overheid terug te winnen.

Dat betekent in zijn ogen onder meer decentralisatie van taken van rijk naar decentrale overheden als de gemeenten. Pans: ‘Dat moet beter, want tot nog toe is de overdracht van taken niet goed vormgegeven. De rijksoverheid blijft zich overal mee bemoeien met alle gevolgen van dien.’

Ook is er in zijn ogen een strikte scheiding van beleid en uitvoering nodig en een clustering van alle ministeries in vier of vijf kerndepartementen: fysieke infrastructuur, democratische infrastructuur, sociaal-economische infrastructuur, onderwijs en welzijn en internationaal beleid, met daarnaast programmaministers voor overkoepelende thema’s.

Secretaris-generaal Roel Bekker, verantwoordelijk voor de vernieuwing van de rijksdienst, is tegen het beperken van het aantal ministers. ‘We moeten de baan van minister niet nog zwaarder maken door het aantal ministers terug te dringen. Zwitserland is het enige land met echt minder ministers, maar dat land is kleiner en heeft veel minder internationaal overleg maar wil wel van zeven naar elf ministers’, aldus Bekker.

Hans Bekkers en Henk Bouwmans