Bouwen, betutteling en gekozen burgemeesters

Hoe speelt de gemeente een rol in de plannen van de landelijke politieke partijen? In een quick scan van de verkiezingsprogramma’s vallen enkele zaken op. Hoewel gemeenten in geen enkel programma een grote rol spelen - de partijprogramma’s kennen geen kopje ‘lokaal bestuur’ of ‘plannen voor de gemeenten’ – zijn er wel verschillen in hoe vaak en in welke context het over de gemeente gaat.

Gemiddeld wordt eens per twee pagina’s het begrip ‘gemeente’ genoemd. PvdA/GL en NSC zijn koploper met (bijna) het dubbele aantal; de PVV noemt het nauwelijks. De belangrijke thema’s van elke partij zijn goed te herkennen in de desbetreffende passages. ‘Zeg me hoe u over gemeenten spreekt en ik noem u de naam van uw partij’. VVD en NSC spreken relatief vaak over de gemeente als het over wonen/bouwen en de bouwopgave gaat en PvdA/GL relatief vaak met betrekking tot de zorg voor kwetsbare burgers.

Een tweede observatie betreft hoe er over gemeenten wordt geschreven en dan in het bijzonder de manier van sturen. In het partijprogramma van de van oorsprong liberale VVD is het taalgebruik het meest verplichtend. Zo moeten gemeenten onder meer startbanen aanbieden, mensen in de bijstand actiever helpen, toezien op voorschoolse educatie, voor een bibliotheekvoorziening zorgen en de OZB moet aan banden worden gelegd. De PvdA/GL is een voorbeeld van de andere aanpak. Daar gaat het over gemeenten helpen, stimuleren en faciliteren. Zo krijgen gemeenten ‘extra middelen’ om gezinnen met lage inkomens te ondersteunen en basisbanen mogelijk te maken en kunnen ze lokale belastingen kwijtschelden. Kortom, vooral op onderwerpen die voor de partij belangrijk zijn, is medewerking linksom of rechtsom gewenst. Enkel wanneer dat uitkomt, wordt de eigenstandigheid van gemeenten benadrukt. Zo mogen gemeenten volgens de PVV “nooit verplicht [worden] asielzoekers op te vangen”, maar geldt eveneens: “gemeenten werken niet mee aan gender-maatregelen”. Dergelijke selectieve betutteling of selectief paternalisme is echter niet exclusief voor de PVV. Enkel bij de BBB lijkt het wat minder omvangrijk, al kent ook die partij uitzonderingen, bijvoorbeeld als het gaat om bouwen en de opvang van statushouders.

Als derde valt op dat veel partijen in hun programma weinig over (dezelfde) lokale bestuurlijke onderwerpen praten, met één uitzondering: de aanstellingswijze van de burgemeester. VVD en CU zijn voor het blijven benoemen, CDA en SGP zijn daar ten opzichte van 2021 van afgestapt en nemen nu geen standpunt in. Ook NSC, SP en PvdD laten zich er niet over uit. Bij de PvdA/GL blijft ‘de gemeenteraad aan zet’. Met BBB, PVV, D66, Forum, Volt en JA21 is er nog steeds een stevige coalitie voor een rechtstreeks gekozen burgemeester en de tegenstand ertegen is dus verminderd. Goede onderbouwing om de burgemeester rechtstreeks te kiezen ontbreekt echter of gaat niet veel verder dan ‘de inwoner wil het’ (waar overigens steeds meer op af te dingen valt. Al eerder heb ik beargumenteerd dat verandering van de aanstellingswijze momenteel waarschijnlijk geen betere burgemeester oplevert. Het is daarom te hopen dat daar dan ook niet voor gekozen wordt. De vele voorstanders en de onvoorspelbaarheid van coalitievorming doen desalniettemin erger vrezen.