Centralistische aanpak rijk zal contraproductief blijken

Het kabinet worstelt met hoofdpijndossiers rond stikstof, asielopvang en wonen. Medewerking van gemeenten en provincies is essentieel. Centralistische spierballentaal en dwang helpen dan niet. Raden en Staten willen geen bevelen opvolgen maar meebeslissen.

Dit kabinet verwacht verwacht veel van centralistische sturing. Drie gemeenten en de Veiligheidsregio Rotterdam kregen al een ‘aanwijzing’ om noodopvang te bieden aan asielzoekers. Dit leverde niks op. De juridische grondslag bleek ondeugdelijk en het kabinet beloofde zo’n aanwijzing niet meer te gebruiken. Toch is het centralistische sturingsstreven niet van tafel. Momenteel werkt staatssecretaris Van der Burg aan een wet om gemeenten te dwingen plekken voor asielopvang te realiseren.

Ook andere complexe problemen wil het kabinet oplossen door Haags dirigisme. Minister De Jonge kondigt ‘bindende afspraken’ aan om woningbouw te versnellen. Provincies moeten de voortgang bijhouden en ‘treuzelende’ gemeenten wil hij met wettelijke doorzettingsmacht dwingen de bouwafspraken na te komen. Dwingende papieren voorschriften garanderen echter weinig. Overheden bouwen zelf geen huizen, terwijl projectontwikkelaars kampen met overbelaste stroomnetten en beperkte stikstofruimte. Een gemeente kan dit niet oplossen, het rijk wel. 

Al jaren werkt het ministerie van BZK aan het ideaal van ‘één overheid’. Vakministeries trekken zich echter weinig aan van de goedbedoelde coördinatiepogingen. Intussen zuchten gemeenten onder administratieve besognes vanwege uiteenlopende monitoringseisen en verantwoordingsverplichtingen. Haperende integraliteit van Rijkszijde hindert de beleidsuitvoering. Het kabinet poogt echter vooral resultaten te bereiken door medeoverheden te disciplineren en tot uitvoerder te dwingen. Dat getuigt niet van bestuurlijke wijsheid.

Neem de energietransitie. Na de raadsverkiezingen zijn lokale coalitieakkoorden opgesteld die bereidheid tonen om daaraan mee te werken. Wel betreft dit enthousiasme eerder zonnepanelen dan windmolens. Het rijk heeft het Nationaal Programma Regionale Energiestrategie opgezet met volop participatiemogelijkheden voor burgers en organisaties. In juli ’23 gaan de RES-regio’s een voortgangsrapportage opleveren. Wat gebeurt er als een gemeenteraad die niet wil vaststellen, bijvoorbeeld vanwege ontevredenheid over de eigen inbreng? Volgt dan Rijksdwang? Participatieve en representatieve democratie botsen hier op elkaar.

De regionale energietaakstelling valt nog wel te behalen dankzij een buurgemeente. Serieuzere problemen zijn te verwachten tussen het rijk en provincies. De huidige onrust in de landbouwsector kan overslaan naar de provinciale politiek. Dit najaar begint de voorbereiding op de aankomende Statenverkiezingen. Oppositiepartij BBB stijgt in de peilingen en wil in alle provincies meedoen. Wellicht voelen CDA, VVD en ChristenUnie zich dan in sommige provincies gedwongen afstand te nemen van het kabinetsbeleid. In elk geval willen alle provincies bij het schrijven van de verkiezingsprogramma’s weten hoe zij de stikstofplannen en andere ruimtelijke ambities van dit kabinet kunnen beïnvloeden.

Daarbij zal het Binnenhof de provincies hard nodig hebben. Het kabinet doet er daarom goed aan uit de ivoren toren te komen. Samenwerking met medeoverheden vereist aandacht. De uitvoering zal immers in regionale gebiedsprocessen moeten plaatsvinden en dat is maatwerk. Daarbij dient het rijk (financiële) randvoorwaarden te vervullen om gemeenten en provincies ook in staat te stellen die medewerking waar te kunnen maken. Daarmee kunnen zij het landsbelang veel beter dienen dan als willoze uitvoerders van rijksbeleid.

Jan-Jaap van den Berg is politicoloog en strateeg bij de provincie Noord-Holland. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel.