Investeer nu in de kracht van inwoners voor een duurzaam sociaal domein

De toenemende zorgvraag en personeelstekorten, versterkt door het naderende ‘ravijnjaar’, dwingen gemeenten tot een andere manier van denken. Het kan niet anders of het sociaal domein verandert de komende tien jaar ingrijpend. Hierbij spelen inwoners geen bijrol, maar de hoofdrol. BMC-adviseurs Anita Keita en Kees-Jan van de Werfhorst beschrijven hoe gemeenten het potentieel van gemeenschappen, van mensen die zich inzetten voor het sociale leven in de gemeente, kunnen erkennen en versterken.

De paradox van bezuiniging en onbenut potentieel

Veel gemeenten bezuinigen momenteel op hun uitgaven in het sociaal domein. Dit is begrijpelijk, maar het risico is dat hierdoor waardevolle zaken verdwijnen, zoals inwonersinitiatieven, clubs en verenigingen. Terwijl gemeentelijke visies op het sociaal domein het belang van dit soort gemeenschappen steeds vaker onderschrijven.

Ondertussen groeit de bestuurlijke druk rondom tekorten aan mensen en middelen. De focus ligt steeds op professionele oplossingen. Maar waarom richten we ons zo eenzijdig op professionals, terwijl het potentieel van de samenleving onbenut blijft?

Kees-Jan van de Werfhorst stelt dat gemeenten de samenleving actief kunnen betrekken bij het sociaal domein: ‘De samenleving is een cruciale bron voor verandering en biedt gemeenten een nieuwe uitvoeringspraktijk. Het versterken van de kracht in gemeenschappen is een belangrijk onderdeel van de oplossing. Ontmoeting, zingeving, steun bij ziekte en omkijken naar bekenden die het niet breed hebben. Het is zonde om dit allemaal uit te besteden aan professionals.’

Denken: herwaardering van de gemeenschap

‘We staan voor een essentiële omslag in denken’, stelt Anita Keita. ‘Daarbij zijn drie inzichten van belang. Ten eerste: onze gemeenschappen herbergen het potentieel voor gezond samenleven. Mensen zijn sociale wezens. Zij kunnen elkaar ondersteunen. Inwoners beschikken over veel kennis en doe-kracht. Ten tweede: inwoners zijn prima in staat om zelf creatieve oplossingen te bedenken en aan te geven waar ze specifieke gemeentelijke ondersteuning nodig hebben.’ Als derde noemt Keita actief burgerschap. ‘Ik zie dit als fundamentele basis van onze democratie. Dit reikt verder dan het uitbrengen van een stem. Het betekent ook dat je bijdraagt aan de gemeenschap, elkaar kent en leert omgaan met uiteenlopende belangen. Dit is essentieel voor zorgzaam samenleven.’

Doen: concrete stappen naar inwoners als actor

‘Willen gemeenten de potentie van inwoners werkelijk benutten, dan kunnen ze stappen zetten van denken naar doen’, stelt Van de Werfhorst. ‘Begin met het ontdekken en waarderen van het lokale potentieel. Kijk verder dan de probleemstatistieken. Ook mensen met problemen hebben mogelijkheden. Het is de kunst die te zien en te stimuleren. Richt de lens op mogelijkheden en werk aan onderlinge verbinding, zo kom je tot versterking van de samenleving. Zorg voor plaatsen waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en ideeën uitwisselen. Dan ontstaan waardevolle samenwerkingen.’

Organiseren: een nieuwe gemeentelijke werkwijze

Een toekomst waarin inwoners ‘aan zet’ zijn, vergt een andere gemeentelijke werkwijze. Houd inwoners niet op afstand maar neem een constructieve houding aan, gericht op samenwerking. ‘Zie burgers niet als “lastig” en “boos”. Die tijd is wel voorbij’, benadrukt Van de Werfhorst.

Wat kan een gemeente doen om deze verschuiving te bewerkstelligen? ‘Allereerst is een heldere visie op de eigen rol in de samenleving onontbeerlijk’, stelt Keita. ‘Veel gemeenten hebben inmiddels een beleidsvisie sociale basis. De uitdaging is om die te vertalen naar de eigen rol. De Wet versterking participatie op decentraal niveau kan hiervoor een aanzet geven. Gemeenten kunnen nog beter vastleggen hoe zij hun rol zien in het vergroten van de samenredzaamheid, verantwoordelijkheid en zeggenschap van inwoners.’

Van de Werfhorst pleit voor een gebiedsgerichte organisatie (in plaats van een sectorale) met een helder mandaat. ‘Het wordt tijd dat we een manier van werken per buurt of wijk opzetten, ondersteund door de gehele ambtelijke organisatie. Professionals in buurten kunnen zich dan richten op contact leggen en alles wat inwoners zelf al doen versterken. Een andere vereiste is openheid over het geld dat per buurt beschikbaar is. Experts als juristen, financials en inkopers kunnen met de juiste opdracht meedenken over hoe we initiatieven van bewoners zo goed mogelijk kunnen helpen. Door kosten van voorzieningen inzichtelijk te maken, kunnen we inwoners uitdagen om met een eigen aanpak te komen.’

Keita benadrukt het belang van oefenen met gebiedsgerichte vraagstukken. ‘Leg concrete zaken die spelen in gebieden vaker voor aan inwoners. Begin met thema’s die inwoners direct raken, zoals gelukkig ouder worden of veiligheid in de buurt. Dit leidt vaak tot verrassende en effectieve lokale oplossingen. Bovendien helpt dit gemeenten keuzes te maken en focus te houden. Een thema dat inwoners niet raakt, kan onder op de stapel.’

Daarnaast is goed opdrachtgeverschap essentieel. ‘Gemeenten kunnen nadrukkelijker partners in het sociaal domein opdracht geven om gelijkwaardig samen te werken met inwoners’, zegt Van de Werfhorst. ‘Zeker ook organisaties voor sociaal werk. Je mag als gemeente streng zijn: lukt het professionals om daadkracht van inwoners te stimuleren en aan te vullen?’

Tot slot bepleit Keita de organisatie van gebiedsgerichte zeggenschap. ‘Dit kan bijvoorbeeld met wijk- of dorpsstewards. Betrokken inwoners die ontwikkelingen in hun gebied volgen, toetsen aan de bedoeling en jaarlijks feedback geven. Hun input is van onschatbare waarde voor het continu verbeteren van beleid en draagt bij aan het versterken van gemeenschappen en onze democratie.’