Polarisatie vraagt om doordachte strategie

De landelijke intocht van Sinterklaas in Apeldoorn is al even achter de rug. Niet lang daarvoor ontvingen burgemeesters een handreiking depolarisatie, waaruit zij voor hun lokale intocht konden putten om met vormen van polarisatie en conflict om te gaan. ‘Wij-zij-spanning rondom het vraagstuk van Zwarte Piet vraagt het hele jaar door om bewuste strategie vanuit de gemeente.’

Sinterklaasintocht centraal
‘Polarisatie is een gedachtenconstructie waarbij mensen zich voortdurend uitlaten over de identiteit van anderen, waardoor groepen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan.’ Met deze zin opent de handreiking ‘Inzicht in (de)polarisatie’ van de Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) die bedoeld is voor bestuurders, ambtenaren en communicatieadviseurs en inzicht moet bieden in de algemene dynamiek van polarisatie en hoe daarmee om te gaan. De handreiking stelt (de)polarisatie rondom de (landelijke) intocht van Sinterklaas centraal. Deze intocht is de laatste jaren onlosmakelijk verbonden met een politieke, activistische en maatschappelijke strijd over de Sinterklaastraditie en bijbehorende uitingsvormen.

Nauwe samenwerking
Voor landelijke en lokale bestuurders en hun adviseurs is het belangrijk te onderscheiden wat er precies gebeurt in de dynamiek van polarisatie. Volgens de handreiking vraagt het goed laten verlopen van een evenement als de Sinterklaasintocht om een focus op directe conflictsituaties en oplossingen op de korte termijn. ‘Polarisatie-focus is anders. Wij-zij-spanning vraagt het hele jaar door om bewuste communicatie, zowel tijdens incidenten en bij conflicten als in vredestijd. Depolariseren vraagt om nauwe samenwerking tussen Openbare Orde en Veiligheid (OOV), sociaal domein, communicatie, directies en bestuurders.

Polarisatiedynamiek
Een conflict kan zo simpel zijn als twee kinderen die ruzie maken over wie er op de schommel mag. Maar dan komen er andere kinderen bij en die gaan oordelen op identiteitskenmerken: het zijn altijd weer die allochtonen die ruzie maken of dat autochtone kind heeft het recht niet op het schoolplein te zijn. Dan spelen er andere zaken dan een conflict en speelt de schommel nog maar een bijrol. ‘In deze situatie is wij-zij-denken aanwezig: polarisatiedynamiek.’ Dit onderscheid kun je ook maken bij een intocht. De handreiking geeft als voorbeeld de intocht in Eindhoven in 2018, waarbij partijen tegenover elkaar staan. Er is een openbare orde- en veiligheidsprobleem en een conflictaanpak is nodig met een professionele politie en een burgemeester die snel en adequaat besluit. Maar als het conflict beheersbaar is gemaakt is de polarisatie niet weg.

Bewuste strategie vanuit gemeente
Polarisatie vraagt om een doordachte strategie. Wij-zij-spanning rondom het vraagstuk van Zwarte Piet vraagt het hele jaar door om bewuste strategie vanuit de gemeente met de juiste communicatie. ‘Woorden kunnen de boel op scherp zetten of juist de angel eruit trekken.’ En het hele jaar door, omdat er dwarsverbanden zijn met andere issues, zoals kolonialisme en slavernij, discriminatie op de arbeidsmarkt, deurbeleid bij uitgaansgelegenheden, snelle veranderingen in buurten door migratie, ongenoegen over de overheid en de discussie over de ‘elite die niet luistert’. ‘Het is de taak van gemeenten om deze dwarsverbanden goed in beeld te krijgen en te houden en de gevoelsdynamiek van polarisatie te begrijpen.’

Burgemeester Apeldoorn
Ter ondersteuning van de handreiking is een magazine uitgebracht, waarin interviews staan met bewindspersonen, burgemeesters en kennisadviseurs. Daarin zegt de Apeldoornse burgemeester Petra van Wingerden, nog voor de intocht van dit jaar, over het klaar zijn voor mogelijke demonstraties: ‘Demonstranten kunnen vindingrijk zijn. Dokkum kreeg te maken met een actie op de snelweg, in Zaandam werd op meerdere plaatsen gedemonstreerd. Vindingrijkheid ontmoet je met vindingrijkheid. We moeten tijdig communiceren. Ook met mensen met extreme standpunten is te praten.’ Vlak voor de intocht werd Van Wingerden geconfronteerd met een actie van Pegida, waarbij zij verkleed als Zwarte Pieten pepernoten uitdeelden aan inwoners, vlakbij de route van de intocht. Ze weigerden in speciale demonstratievakken te gaan staan en werden uiteindelijk aangehouden.

Positie burgemeester en ambtenaar
De handreiking biedt gemeenten een handelingsperspectief voor Sinterklaasintochten, maar ook rondom andere dossiers, zoals kwesties rond de komst van vluchtelingen of windmolens op zee. Er wordt uitgelegd hoe je polarisatie in kaart brengt, hoe je komt tot een strategie om te depolariseren en hoe je deze strategie kunt borgen. De strategie bestaat uit zeven onderdelen: Verander de strategie, weeg de posities van de burgemeester, weeg de posities van de ambtenaar, kom tot een teamkeuze, ontwikkel de communicatie en de toon, zet dialoog in als middel en zet de strategie in een tijdlijn. Het optreden van de burgemeester wordt altijd onder een vergrootglas gelegd. ‘Eén woord is voldoende om tot een kamp te worden gerekend, ook als de burgemeester niet in een kamp denkt te zitten.’ De handreiking beschrijft een aantal posities die de burgemeester in kan nemen en de valkuilen daarbij. Op elke plek waar het woord burgemeester staat kunnen we ook ‘de ambtenaar’ lezen. ‘Een ambtenaar heeft weliswaar een minder zichtbare rol, maar ziet in zijn of haar positie effecten die precies gelijk zijn aan die van de burgervader of burgermoeder.’

Moraliseren nooit effectief
Een interessante valkuil voor de burgemeester als ‘bruggenbouwer’ is als een burgemeester (of ambtenaar) met een rationele aanpak een gevoelsdynamiek probeert te pareren. ‘De inhoud van het conflict adresseert namelijk nog niet de gevoelsdynamiek, het wij-zij-gevoel. De gevoelsdynamiek is veeleer: Wie telt mee? Van wie is dit land?’ Een ander valkuil is de roep om wederzijds begrip en gezond verstand. ‘Moraliseren is vrijwel nooit effectief om de polen positief te beïnvloeden. Zij voelen zich eerder aangevallen: Hoezo heb ik geen gezond verstand? En: Ik heb geen gebrek aan begrip, ik begrijp het vele malen beter dan wie ook, en zeker beter dan de burgemeester. Op het midden maakt het moreel appèl bovendien geen sterke indruk.’ Een uitdaging voor ambtenaren is dat ze niet kunnen volstaan met de comfortabele ‘neutrale’ houding. ‘Er speelt een gevoelsdynamiek, waarbij een nuchtere, feitelijke, neutrale houding, met een poging evenveel sympathie naar beide partijen uit te stralen, onvoldoende is.’

Voor de handreiking is samengewerkt met Inside Polarisation, de Rijksuniversiteit Groningen, de ministeries van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken, het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB), Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en afzonderlijke gemeenten.