RVS: Investeer in ‘bloei’ en ontplooiing

Maak beleid gericht op ontplooiing, creëer ruimte voor sociale relaties, en zorg voor samenhangende ondersteuning. Dat adviseert de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS) in haar vandaag verschenen rapport. Dat klinkt misschien vaag en abstract, maar is volgens RVS-lid Erik Dannenberg juist heel concreet.

De huidige systemen van hulp en ondersteuning schieten tekort. Sterker nog, in veel gevallen draagt de manier waarop mensen worden geholpen bij aan het ontstaan en/of de hardnekkigheid van bestaansonzekerheid. Dat is opmerkelijk, want je kunt niet zeggen dat we te weinig doen in dit land, zegt Erik Dannenberg. De oud-wethouder uit Zwolle is lid van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS). Het onafhankelijk adviesorgaan voor regering en parlement brengt vandaag het advies Van overleven naar bloeien naar buiten.

Bestaansminimum

Er wordt zonder meer veel geld in de samenleving gepompt, maar Dannenberg ziet ook wel ‘slijtage’. ‘Dat kwam het sterkst naar voren in het rapport van de Commissie sociaal minimum, dat afgelopen zomer verscheen. Ondanks alle toeslagen en vangnetten komen sommige gezinnen honderden euro’s tekort. Ze bungelen onder het bestaansminimum.’

Meedogenloos

Gezien de grote hoeveelheid regelingen is dat niet vreemd. Inwoners moeten vaak voor alles aparte formulieren invullen en zien soms door de bomen het bos niet meer. Dannenberg: ‘Ik sprak een gemeenten en die had alle 42 regelingen keurig op een rijtje gezet. Dat is niet alleen ondoenlijk voor inwoners; die ingewikkeldheid verhoogt de kans op fouten, met alle gevolgen van dien. Bij het minste of geringste kan de (lokale) overheid meedogenloos optreden.’

Tuinieren

Daarom komt de RVS met een nieuwe benadering, die zich meer richt op bloei in plaats van overleven en pleisters plakken. Het roept een associatie op met tuinieren, en dat is bewust, vertelt Dannenberg. ‘Je kunt alle zieke plantjes langslopen, maar je kunt ook kijken: hoe functioneert het hele ecosysteem? Veel problematiek vertalen we in zorg- en inkomensvragen, die we het liefst met zo kort mogelijke trajecten willen oplossen. Maar de samenhang in die ondersteuning ontbreekt.’

Sterk netwerk

Daarbij wordt de meest beschermden factor voor stabiliteit – het hebben van een sterk sociaal netwerk – eerder bestraft dan gestimuleerd. ‘Denk aan een bijstandsmoeder die haar zwaar verslaafde zoon weer in huis haalt en na anderhalf jaar wordt aangewezen als fraudeur omdat ze de gemeente niet op de hoogte heeft gebracht van de nieuwe huishoudsamenstelling. Als hij naar de intramurale verslavingszorg zou zijn gegaan zou dat de samenleving zo een ton kosten.’

Draai om de oren

Dat de verschillende zorg- en socialezekerheidswetten niet op elkaar aansluiten helpt evenmin, ziet Dannenberg. ‘In het ene stelsel wordt zelfredzaamheid en het eigen netwerk benutten beloond, in het andere bestraft. Neem twee oude zussen die na het overlijden van hun partners besluiten samen te wonen. De Wmo 2015 juicht dit toe en er komt hierdoor een woning vrij, maar bij de AOW worden ze gekort op hun uitkering. Een oom en tante die tijdelijk een nichtje laten inwonen bieden informele hulp en ondersteuning, maar krijgen wat betreft toeslagen, uitkeringen en heffingen een financiële draai om de oren. Je wordt bijna gestraft als je je familie helpt’, verzucht de oud-wethouder.

Zorgconsument en profiteur

Terwijl mensen geregeld hulp en ondersteuning ontvangen uit die verschillende wetten. Met bijbehorende mensbeelden, regels en plichten. Dannenberg: ‘Mensen met psychische problemen kunnen zorg ontvangen en tegelijkertijd in de bijstand zitten. In die situaties zijn ze enerzijds een ‘zorgconsument’ en anderzijds een ‘potentiële profiteur van de overheid.’’

Gegevensuitwisseling

Gegevensdeling blijft op dit gebied een heikel punt. Het was een van de rode draden uit de SCP-evaluatie van de drie decentralisaties: gebrekkige gegevensuitwisseling heeft een beperkende werking op integraal werken. Dit wordt deels veroorzaakt door de privacywet­geving. Die gaat uit van het principe van doelbinding. ‘Dat wil zeggen dat de hulpverlener alleen datgene registreert, uitvraagt of opzoekt wat voor die specifieke hulpvraag van belang is. Het is voor een hulpvraag binnen de kaders van de Wmo bijvoorbeeld niet altijd nodig om gegevens uit te vragen over iemands inko­men of financiële situatie, en binnen de Participatiewet niet of iemand zorg krijgt of verleent. Zo kan het dus voorkomen dat een ouder die vanwege een ziekte of beperking van een kind beter thuis kan blijven, toch een sollicitatieplicht krijgt opgelegd’, is te lezen in het RVS-rapport.

AVG

Toch stellen de RVS-leden dat er niet alleen gewezen kan worden naar de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). ‘Het ligt niet aan de AVG zelf’, licht Dannenberg toe, ‘maar vooral aan hoe we ondersteuning hebben vormgegeven. Doordat we per functie of interventie een aparte instantie hebben, wordt samenhangend werken en gegevensdeling bemoeilijkt.’

Wams

Met het wetsvoorstel Aanpak meer­voudige problematiek sociaal domein (Wams) wil de overheid het voor gemeenten makkelijker maken om breder te kijken dan één specifieke wet. Het moet voor gemeenten eenvoudiger worden om samenhangende hulp te bieden die niet alleen zorg, maar bijvoorbeeld ook jeugdhulp, bijstand, schuldhulpverlening en maatschappelijke ondersteuning omvat. Een grote stap in de goede richting, vindt de RVS. Toch is het zelfs in dit geval moeilijk om verstrekkende samenhang te organiseren. ‘Deze losse wetten bevatten vaak wel regels over taken van gemeenten en gegevensverwerking, maar geen regels voor een integrale en gecoördineerde aanpak over wetten heen’, schrijft het adviesorgaan.

Menselijkheid

Hoe het wel moet? Investeer in ‘bloei’ en maak beleid gericht op ontplooiing, adviseert de Raad. Dat klinkt misschien vaag en abstract, maar is volgens Dannenberg juist heel concreet. ‘Uit evaluaties van maatschappelijke diensttijd blijkt dat wanneer mensen zich samen inzetten voor de samenleving dat enorme positieve effect heeft. Het bevordert de sociale cohesie. De overheid moet meer ruimte maken voor sociale relaties. Als de overheid het sociale net­werk van mensen wil mobiliseren, moet onderlinge hulp op zijn minst niet worden tegengewerkt. Een goed voorbeeld is huishoudelijke hulp. Nederland is een van de weinige landen die dat via de overheid heeft geregeld. Terwijl dat bij uitstek een dienst is waar het netwerk voor ingezet kan worden. We hebben alles zo systemisch gemaakt, terwijl er juist behoefte is aan meer menselijkheid.’