'Schuldenproblematiek bedreigt volksgezondheid'

De schuldenproblematiek veroorzaakt grote gezondheidsproblemen, waarschuwt de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. Om die schulden aan te pakken, moet als eerste de bestaanszekerheid worden versterkt. Daarnaast is er een 'nationale saneringsopgave' nodig.

Preventie en nazorg

De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) doet daarom een aantal aanbevelingen voor een beter stelsel van schuldhulpverlening. In het op woensdag verschenen rapport 'Van schuld naar schone lei' adviseert de raad onder andere om een centraal schuldenregister op te zetten, waarin burgers snel en eenvoudig een overzicht kunnen vinden van hun openstaande schulden en boetes. Ook zou er een recht op een betalingsregeling moeten komen. Gemeenten moeten bovendien sterker inzetten op preventie van schulden en nazorg voor mensen die een schuldentraject hebben doorlopen.

'We hebben in Nederland een ontzettend inefficiënt systeem van schuldhulpverlening'

Erik Dannenberg

Symptoom

Een derde van alle huishoudens in Nederland heeft moeite om de maandelijkse rekeningen te betalen en meer dan 600.000 huishoudens kampen met problematische schulden. 'Het gaat dus om een aanzienlijk deel van de bevolking', zegt RVS-lid Erik Dannenberg. 'Met deze aantallen kan er natuurlijk geen sprake meer zijn van een individueel probleem van verkwisting of financieel wanbeheer. Problematische schulden zijn eerder een symptoom van een groter maatschappelijk probleem: het feit dat steeds meer mensen moeite hebben met rondkomen en niet mee kunnen met de samenleving.'

Twee kanten

Het oplossen van de schuldenproblematiek is des te urgenter omdat schulden sterk samenhangen met gezondheidsklachten. 'De gezondheidseffecten van schulden kunnen kort worden samengevat: mensen met schulden krijgen meer en vaker psychische klachten en stoornissen, ze ervaren meer en vaker lichamelijke klachten en beperkingen, en ze overlijden eerder dan mensen zonder schulden', schrijft de RVS. 'Deze relatie gaat bovendien twee kanten op’, zegt Dannenberg. ‘Problematische schulden leiden vaak tot ongezondheid, maar ongezondheid leidt op haar beurt vaak ook tot problematische schulden.’

Paniek

'In het advies beschrijven we het verhaal van Antoon die als ondernemer schulden gemaakt die hij niet kan betalen', geeft Dannenberg als voorbeeld. 'Hij en zijn gezin leven al vijftien jaar van hun beslagvrije voet, en dat is niet veel. Er is dus constant te weinig geld, en dat zorg voor enorm veel stress, slapeloze nachten en gepieker. Paniek ook, als de deurbel gaat. Want dat is natuurlijk nooit de buurvrouw, maar een deurwaarder. Antoon krijgt ver voor zijn vijftigste een hartaanval en ontwikkelt ook een maagzweer. Op de dagen dat hij ziek is, gaat hij toch werken, want er is geld nodig. Griep of een longontsteking zijn daar ondergeschikt aan. Tot hij op een nacht met een half ingezakt gezicht wakker wordt: er zit een bloedprop in zijn hersenen. Een half jaar met ziekte én nog minder geld. De stressniveaus schieten natuurlijk weer omhoog: tweemaal een hartstilstand. Een tumor in de longen. Een bypass. En een chronische ontsteking aan het tandvlees en verhemelte.'

'Gemeenten kunnen veel actiever de mensen die in de problemen zitten opzoeken’

Erik Dannenberg

Inkomensonzekerheid

De overheid is voor een belangrijk deel debet aan de schuldenproblematiek, blijkt uit het rapport. Die slaagt er immers niet in om bestaanszekerheid te garanderen voor al haar burgers. Regelingen om de armste huishoudens te helpen, zijn vaak te complex of werken zelfs averechts. Met 27 verschillende inkomensondersteunende maatregelen die allemaal hun eigen voorwaarden kennen, is het systeem nauwelijks nog te doorgronden, constateert de raad. Het veroorzaakt bovendien vaak het tegenovergestelde van wat het beoogt, namelijk: inkomensonzekerheid. Door terugvorderingen van toeslagen komt het bijvoorbeeld geregeld voor dat mensen in de schulden belanden wanneer ze vanuit de bijstand aan het werk gaan.

Boetes en verhogingen

Daarnaast is de overheid ook een belangrijke schuldeiser. Bij huishoudens met problematische schulden is de Belastingdienst de meest voorkomende schuldeiser. En juist de overheid kan een harde schuldeiser zijn. Het systeem van boetes en verhoging werkt soms als een prikkel om op tijd te betalen, maar voor een groot deel van de schuldenaren (naar schatting 450.000 tot 475.000 huishoudens) maakt zo'n boete of verhoging de problemen alleen maar erger.

Inefficiënt

Naast een versterking van de bestaanszekerheid, moet ook de schuldhulpverlening beter, vindt de RVS. 'We hebben in Nederland een ontzettend inefficiënt systeem van schuldhulpverlening', legt Erik Dannenberg uit. 'Een klein deel van de mensen in problemen wordt ook daadwerkelijk geholpen: tussen de 200.000 tot 250.000 huishoudens. Het traject duurt lang en er is voor de deelnemers geen garantie op een schuldenvrije toekomst. Bovendien kost het vele malen meer dan het oplevert aan geïnde schulden, terwijl het mensen letterlijk hun gezondheid kost. We moeten hierbij ook zeggen dat gemeenten en rijk de afgelopen jaren echt grote veranderingen hebben doorgevoerd. We willen die omslag juist versterken.'

‘Als bijna een derde van je bevolking structureel te weinig geld heeft, dan is er wel iets aan de hand.'

Erik Dannenberg

Principes

Daarom is er een ‘nationale saneringsopgave’ nodig, stelt de raad. Die moet gebaseerd zijn op twee principes. Ten eerste mag de overheid niemand in een perspectiefloze situatie brengen of houden. Ten tweede moet zorg voor inwoners in kwetsbare omstandigheden altijd voorrang krijgen boven de angst voor individuele fraude.

Toegankelijkheid

Er ligt ook een grote taak voor gemeenten om de toegankelijkheid van de schuldhulpverlening te vergroten, zegt Dannenberg. 'Gemeenten kunnen bijvoorbeeld veel actiever de mensen die in de problemen zitten opzoeken en in een vroeg stadium ondersteunen met lichte vormen van budgetbeheer. Maar ook in de echte schuldhulpverlening zouden gemeenten veel meer gebruik kunnen maken van de middelen die er al zijn en waarvan we weten dat ze echt goed en snel werken, zoals saneringskredieten. En voor groepen die nu nog geen toegang hebben tot hulp, zoals jongeren zonder inkomen, zijn er manieren om op alternatieve wijze schulden af te lossen.'

Niet loslaten

Een ander aandachtspunt is nazorg voor mensen die uit een schuldentraject komen. Gemeenten zijn wettelijk verplicht om die nazorg te bieden, maar doen dat in de praktijk nauwelijks. Dannenberg: 'Mensen die net schuldenvrij zijn, moet je niet zomaar loslaten. Gemeenten zouden hen kunnen blijven volgen. Bij sommige mensen kan dat af en toe een belletje zijn, maar andere geven aan bijvoorbeeld graag een vorm van budgetcoaching of budgetbeheer te willen houden.'

Bestaansonzekerheid

Maar de bal ligt ook bij de rijksoverheid, aldus Dannenberg. Die zou bijvoorbeeld moeten zorgen voor een centraal schuldenregister, waarin burgers een overzicht kunnen vinden van hun schulden bij de overheid. Ook kan de regering een wettelijk recht op betalingsregelingen invoeren. 'Maar het belangrijkste is dat juist de rijksoverheid het grotere maatschappelijke probleem bij de kern aanpakt: de toenemende bestaansonzekerheid onder steeds grotere delen van de bevolking. Als bijna een derde van je bevolking structureel te weinig geld heeft om normale vaste lasten, zoals huur, energie, levensonderhoud en zorg, te betalen, dan is er wel iets aan de hand.'